Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova moliyaviy tahlil

Iqtisodiy resurslar va ularning buxgalteriya balansidagi tuzilmasi

Iqtisodiy resurslar		Davr boshi	Davr oxiri	Farqi (+,-)
Uzoq muddatli aktivlar	Jami	10 219 731 945	12 593 199 960	2 373 468 015
	Asosiy vositalar	7 104 110 120	10 452 934 960	3 348 824 840
	Nomoddiy aktivlar	417 151	345 379	-71 772
	Uzoq muddatli investitsiyalar	-	-
	Kapital qo‘yilmalar	2 834 711 892	1 572 602 311	-1 262 109 581
	O‘rnatiladigan asbob-uskunalar	-	-	-
	Boshqa uzoq muddatli aktivlar	280 492 782	567 317 310	286 824 528
Joriy aktivlar	Jami	2 978 372 713	11 683 693 105	8 705 320 392
	TMZ	819 530 511	1 047 437 972	227 907 461
	Kelgusi davr xarajatlari	1 366 091 169	8 441 062 224	7 074 971 055
	Debitorlik majburiyatlari	503 338 335	1 566 042 404	1 062 704 069
	Pul mablag‘lari	171 917 383	468 669 767	296 752 384
	Boshqa joriy aktivlar	117 495 315	160 480 738	42 985 423
Jami aktivlar		13 198 104 658	24 276 893 065	11 078 788 407

Korxonaning iqtisodiy resurslari davr boshiga nisbatan 11 078 788 407 ming so‘mga ortgan. Jumladan uzoq muddatli aktivlardagi o‘zgarish 2 373 468 015 ming so‘mni, joriy aktivlardagi o‘zgarish 8 705 320 392 ming so‘mni tashkil qilgan. Uzoq muddatli aktivlardagi asosiy o‘zgarish asosiy vositalar qatoriga to‘g‘ri keladi. Joriy aktivlar tarkibida eng yuqori o‘zgarish kelgusi davr xarajatlari qatoriga to‘g‘ri keladi.

Iqtisodiy resurslarning moliyaviy tuzilmasi

Moliyaviy resurslar		Davr boshi	Davr oxiri	Farqi (+,-)
O‘z mablag‘lari manbasi	Jami	7 745 794 466	10 124 233 076	2378438610
	Ustav kapitali	614 384 306	828 202 670	213 818 364
	Qo‘shilgan kapital	-	-	-
	Rezerv kapitali	5 737 851 427	8 121 422 920	2 383 571 493
	Taqsimlanmagan foyda	507 693 607	223 400 675	282 492 932
	Boshqa o‘zlik mablag‘lari	885 865 126	951 206 811	65 341 685
Majburiyatlar	Jami	5 452 310 192	14 152 659 989	8700349797
	Uzoq muddatli majburiyatlar	4 675 490 146	12 304 013 149	7 628 523 003
	Joriy majburiyatlar	776 820 046	1 848 646 840	1 071 826 794
Jami moliyaviy resurslar		13 198 104 658	24 276 893 065	11078788407

Iqtisodiy resurslarning moliyaviy tuzilmasida quyidagi o‘zgarishlar kuzatilgan. O‘z mablag‘lari manbasidagi o‘zgarish davr boshiga nisbatan 2 378 438 610 ming so‘mga, majburiyatlardagi o‘zgarish davr boshiga nisbatan 8 700 349 797 ming so‘mga ortgan. O‘z mablag‘lari tarkibida asosiy manba sifatida rezerv kapitali tarkiblangan. Uning davr boshiga nisbatan o‘zgarishi 2 383 571 493 ming so‘mni tashkil qilgan. Majburiyatlar qatorida uzoq muddatli majburiyatlarning davr boshiga nisbatan o‘zgarishi 7 628 523 003 ming so‘mni tashkil qilgan.

“O‘zbekiston temir yo‘llari” AJning qisqartirilgan buxgalteriya balansi

Ko‘rsatkichlar	Davr boshi	Davr oxiri	Farqi (+,-)
AKTIV
1. Uzoq muddatli aktivlar	10 219 731 945	12 593 199 960	2 373 468 015
Asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymati	10 527 417 487	14 773 593 626	4 246 176 139
Asosiy vositalarning eskirish qiymati	3 423 307 367	4 320 658 666	2 991 241 501
Asosiy vositalarning qoldiq qiymati	7 104 110 120	10 452 934 960	3 348 824 840
Nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymati	417 151	345 379	71 772
Kapital qo‘yilmalar	2 834 711 892	1 572 602 311	1262109581
Boshqa uzoq muddatli aktivlar	280 492 782	567 317 310	6331746
2.Joriy aktivlar	2 978 372 713	11 683 693 105	8 705 320 392
Ishlab chiqarish zaxiralari	819 530 511	1 047 437 972	227 907 461
Kelgusi davr xarajatlari	1 366 091 169	8 441 062 224	7 074 971 055
Pul mablag‘lari	171 917 383	468 669 767	296 752 384
Boshqa joriy aktivlar	117 495 315	160 480 738	42 985 423
Debitorlar, jami	503 338 335	1 566 042 404	1 062 704 069
Shu jumladan:
Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar	163 855 350	268 038 094	104 182 744
Byudjetga avans to‘lovlari	7 740 384	5 252 951	2 487 433
Balans aktiv bo‘yicha jami	13 198 104 658	24 276 893 065	11078788407
PASSIV
1.O‘z mablag‘lari manbasi	7 745 794 466	10 124 233 076	2 378 438 610
Ustav kapitali	614 384 306	828 202 670	213 818 364
Rezerv kapitali	5 737 851 427	8 121 422 920	2 383 571 493
Taqsimlanmagan foyda	507 693 607	223 400 675	284 292 932
Boshqa manbalar	885 865 126	951 206 811	65 341 685
2. Majburiyatlar	5 452 310 192	14 152 659 989	8 700 349 797
Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari	4 675 490 146	12 304 013 149	7 628 523 003
Boshqa majburiyatlar	14 744 216	8 878 479	5865737
Kreditorlik majburiyatlari, jami	762 075 830	1 839 768 361	1077692531
Shu jumladan:
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar	219 818 890	514 650 184	294 831 294
Byudjetga majburiyatlar	20 798 130	62 317 043	41 518 913
Balans passivi bo‘yicha jami	13 198 104 658	24 276 893 065	11 078 788 407

Korxona to‘lov layoqatining tahlili

To‘lov mablag‘lari	To‘lov majburiyatlari	Mutlaq to‘lovga qobillik	Nisbiy to‘lovga qobillik
1	2	3	4
Balans likvidligi
A1-Doimiy harakatdagi aktivlar	P1-To‘lov muddati kelgan majburiyatlar	A1-P1	A1/P1
A2-Tez pulga aylanadigan aktivlar	P2-Qisqa muddatli majburiyatlar	A2-P2	A2/P2
A3-Sekin pulga aylanadigan aktivlar	P3-Uzoq muddatli majburiyatlar	A3-P3	A3/P3
To‘lov layoqati
A1-Doimiy harakatdagi aktivlar	Joriy majburiyatlar (JM)	A1-JM	A1/JM
A1-Doimiy harakatdagi aktivlar		A1+A2-JM	(A1+A2)/JM
A1-Doimiy harakatdagi aktivlar		A1+A2+A3-JM	(A1+A2+A3)/JM

6.3. Moliyaviy barqarorlik va uning tiplari: mutlaq va me’yoriy barqarorlik, nobarqaror va inqirozli holatlar

O‘zbekiston amaliyotida moliyaviy barqarorlikni baholash bo‘yicha ko‘rsatkichlar tizimini o‘rganish natijasida shuni alohida qayd etish lozimki, moliyaviy barqarorlikni ko‘rsatkichlar tizimi turli manbalarda turlicha keltiriladi. Ularning sonini aniq aytish qiyin. Lekin shunga qaramay ularni balansning tarkibiy qismlari va jamlangan qatorlariga nisbatan bir tizimga solish mumkin.

Moliyaviy barqarorlikni xarakterlovchi ko‘rsatkichlar tizimi quyidagi ikkita tarkib bo‘yicha guruhlanishi ham mumkin:

1. Aktivlar, kapital va majburiyatlarning tarkibiy tuzilishi bo‘yicha moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlari. Ular qatoriga moliyaviy mustaqillik (avtonomiya), moliyaviy qaramlik, o‘z va qarz mablag‘lari nisbati, qoplash koeffitsiyenti va boshqa ko‘rsatkichlarni kiritish mumkin. Mazkur qator bo‘yicha moliyaviy barqarorlikni xarakterlovchi ko‘rsatkichlar sifatida boshqa manbalarda uzoq muddatli aktivlar, joriy aktivlar, o‘z mablag‘lari manbasi va majburiyatlar bilan bog‘liq ko‘rsatkichlarini alohida tarkiblash tartibi belgilangan.

2. Aktivlarni moliyalashtirish bilan bog‘liq barqarorlik ko‘rsatkichlari. Mazkur ko‘rsatkichlarga o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik, manevrlik koeffitsiyenti, tovar-moddiy zaxiralarning o‘z mablag‘lari hisobiga moliyalashtirilishi, sof aylanma aktivlar naqdligi ya’ni, o‘z aylanma mablag‘larining turli aktivlar va kapitalga nisbati orqali hisob-kitob qilinuvchi koeffitsiyentlar kiradi.

Moliyaviy barqarorlikning barcha ko‘rsatkichlari bo‘yicha O‘zbekiston va Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi mamlakatlari amaliyotida me’yor darajalarini belgilashga amal etiladi. Lekin ushbu amaliyotdan xalqaro tajribada foydalanilmaydi.

Moliyaviy barqarorlikni baholashda yana bir muhim farqli jihat ularning mutlaq ifodada o‘rganilishi bilan ham xarakterlanadi. Mazkur tartib bo‘yicha moliyaviy barqarorlikning uchta muhim ko‘rsatkichi baholanadi. Mazkur ko‘rsatkichlar qatoriga quyidagilar kiritiladi:

1. O‘z aylanma mablag‘larining naqdligi (O‘AMN);

O‘AMN = O‘MM - UMA
Bunda: O‘MM – O‘z mablag‘lari manbasi;

UMA – uzoq muddatli aktivlar.

2. Zaxira va xarajatlarni o‘z va qarz mablag‘lari hisobiga moliyalashtirilish manbasi (O‘QMHM);
O‘QMHM = O‘AMN + UMKQ
Bunda: UMKQ – uzoq muddatli kreditlar va qarzlar

3. Zaxira va xarajatlarni jami manbalar hisobiga moliyalashtirish manbasi (JMHM)

JMHM = O‘QMHM + QMKQ

Bu yerda: QMKQ – qisqa muddatli kreditlar va qarzlar (ular qatoriga mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar ham qo‘shiladi)

Uzoq muddatli aktivlarning o‘z va qarz mablag‘lari hisobiga moliyalashtirish koeffitsiyentlari

Ko‘rsatkichlar	Aniqlanishi	Me’yor darajasi
Uzoq muddatli aktivlarni (UMA) o‘z mablag‘lari manbasi (O‘MM) hisobiga ta’minlanish koeffitsiyenti	O‘MM/UMA	1,0 dan yuqori
Uzoq muddatli aktivlarning o‘z va uzoq muddatli majburiyatlar (UMM) hisobiga ta’minlanish koeffitsiyenti	O‘MM+UMM/UMA	Minimum 1,0 ga teng deb

Zaxira va xarajatlarni manbalash yuzasidan mablag‘lar naqdligini va moliyalashtirish darajasini hisob-kitobi

Ko‘rsatkichlar	Aniqlanishi	Zaxira va xarajatlarning moliyalashtirish holati (+,-)
O‘z aylanma mablag‘larining naqdligi (O‘AMN)	O‘MM – UMA	O‘AMN – ZX
O‘z mablag‘lari va uzoq muddatli qarz mablag‘larining naqdligi (O‘UMMN)	O‘MM + UMM – UMA	O‘UMMN – ZX
Jami mablag‘larning naqdligi (JMN)	O‘MM + UMM – UMA + QMM	JMN – ZX

Zaxira va xarajatlarni manbalashda mablag‘lar yetarliligi va yetishmasligini koeffitsiyent usulida ham hisob-kitob qilish mumkin. Koeffitsiyent usuli zaxira va xarajatlarni moliyalashtirishdagi holatni qiyosiy o‘rganish, uning ijobiy siljishlarini o‘rganishda muhim hisoblanadi.

Aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanganlik koeffitsiyentlari

Ko‘rsatkichlar	Aniqlanishi	Me’yor darajasi
1. O‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti	O‘AMN / ZX	0,6-0,8
2. O‘z mablag‘lari va uzoq muddatli qarz mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti	O‘UMMN / ZX	Minimum 1,0 ga teng
3. Jami mablag‘lar bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti	JMN / ZX	1 dan yuqori

Zaxira va xarajatlarning o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti, joriy aktivlarning o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyentining tarkibiy qatori hisoblanadi. Zaxira va xarajatlarni tegishli manbalar hisobidan moliyalashtirishning amaldagi holatidan kelib chiqib korxonaning barqarorlik darajasiga ham baho berish mumkin. Amaldagi normalar quyidagi shartlar asosida tuzib chiqilgan.

Moliyaviy barqarorlikning mutlaq ifodalari bo‘yicha tarkiblanish shartlari

Zaxira va xarajatlarning tegishli mablag‘lar hisobiga moliyalashtirish manbalari
O‘AMN > ZX	O‘AMN < ZX	O‘AMN < ZX	O‘AMN < ZX
O‘AMN + UMM > ZX	O‘AMN + UMM > ZX	O‘AMN + UMM < ZX	O‘AMN + UMM < ZX
JM > ZX	JM > ZX	JM > ZX	JM < ZX
1. Mutlaq moliyaviy barqaror holat	2. Normal (mo‘tadil) moliyaviy barqaror holat	3. Nobarqaror holat	4. Tang (inqiroz) holatdagi nobarqarorlik

Moliyaviy barqarorlikning mutlaq ko‘rsatkichlari tahlili

Ko‘rsatkichlar nomi	Davr boshiga	Davr oxiriga	O‘zgarishi (+,-)	O‘sish darajasi, %
1. O‘z mablag‘lari manbasi (O‘MM)	7 745 794 466	10 124 233 076	2 378 438 610	130,7
2. Uzoq muddatli aktivlar (UMA)	10 219 731 945	12 593 199 960	2 373 468 015	123,2
3. O‘z aylanma mablag‘lari naqdligi (O‘AMN)	-2 473 937 479	-2 468 966 884	4 970 595	99,78
4.Uzoq muddatli kredit va qarzlar (UMM)	4 675 490 146	12 304 013 149	7 628 523 003	2,63
5. O‘z mablag‘lari va uzoq muddatli kredit, qarzlar summasi (O‘AMN+UMM)	2 201 552 667	9 835 046 265	7 633 493 598	4,46
6. Qisqa muddatli kredit va qarzlar (QMM)	14 744 216	8 878 479	-5 865 737	60,2
7. Zaxira va xarajatlarini moliyalashtirishning jami manbasi (JM)	2 216 296 883	9 843 924 744	7 627 627 861	4,44
8. Zaxira va xarajatlar (ZX)	2 185 621 680	9 488 500 196	7 302 878 516	4,34
9. O‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti (O‘AMN-ZX)	-288 315 799	-11 957 467 080	11 669 151 281	41,4
10. O‘z mablag‘lari va uzoq muddatli qarz mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti (O‘AMN+UMM-ZX)	15 930 987	3 465 498 069	3 449 567 082	231
11. Jami mablag‘lar bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti (JM-ZX)	30 675 203	355 424 548	325 049 345	11,8

Korxonada moliyaviy ishlab chiqarish zaxiralarini moliyalashtirishda o‘z mablag‘lari, qarz mablag‘lari yetarligi va yetishmasligi tahlili yuzasidan shuni ta’kidlash lozimki, o‘tgan davrga nisbatan joriy davrda ko‘rsatkichlar ijobiy tomonga o‘zgargan. Zaxira va xarajatlarni moliyalashtirishning ikkita sharti bajarilgan. Korxona moliyaviy barqarorligining mutlaq ifodasini umumiy jihatdan ijobiy baholash mumkin.