Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova moliyaviy tahlil

Ishlab chiqarish hajmiga muvofiq xarajatlarni klassifikatsiya qilish

Ko‘rsatkichlar	O‘tgan yil		Hisobot yili
	Doimiy	O‘zgaruvchan	Doimiy	O‘zgaruv chan
1. Material xarajatlar	4136	78581	5114	97173
2. Mehnat haqi xarajatlari	12859	115733	7684	145996
2.1. Vaqtbay ish haqi	12859	x	7684	x
2.2. Ishbay ish haqi	x	115733	x	145996
3.Ish haqidan ajratmalar	3372	30350	1953	37115
3.1. Vaqtbay ish haqidan	3372	x	1953	x
3.2. Ishbay ish haqidan	x	30350	x	37115
4. Amortizatsiya xarajatlari	8033	x	8730	x
5. Boshqa xarajatlar	22280		28736
Jami:	50680	224664	52217	280284

Kritik hajm (zararsizlik) darajasini aniqlanishi

Ko‘rsatkichlar	O‘tgan yil	Hisobot yili	O‘zgarishi
1. Jami ishlab chiqarish xarajatlari	275344	332501	57157
2. O‘zgaruvchan xarajatlar	224664	280284	55620
3.Doimiy xarajatlar	50680	52217	1537
4. Sotish hajmi	342763	422275	79512
5. Xarajatlarning o‘sish darajasi, %	80.33%	78.74%	-1.59%
6. O‘zgaruvchan xarajatlarning o‘sish darajasi %	65.54%	66.37%	0.83%
7. Doimiy xarajatlarning o‘sish darajasi %	14.79%	12.37%	-2.42%
8. Sotishdan foyda	38560	43306	4746
9. Sotuv rentabelligi % (q.8:q.4 x 100)	11.25%	10.26%	-0.99%
10. Qoplash jamg‘armasi (q.3+q.8)	89240	95523	57157
11. Qoplash jamg‘armasi koeffitsiyenti(q.10:q.4)	0.26	0.23	-0.03
12. Zararsizlik nuqtasi (q.3:q.11)	194923.08	227030.43	32107
13. Moliyaviy mustahkamlik zaxirasi % (q.4:q.12 x 100-100)	75.85%	86%	10.15%
14. Operatsion richag		0.005

Xulosa: korxonada moliyaviy mustahkamlik zaxirasi hisobot yilida 86 foizni tashkil etgan, o‘tgan yilda ushbu daraja 75.85 foizga teng bo‘lgan. Bundan ijobiy o‘zgarishlar kuzatilganligini izohlash mumkin.
Nazariy jihatdan aytish mumkinki‚ hisobot yilida sotish hajmini 227030.43 ming so‘mgacha kamaytirishi, o‘tgan yil bo‘yicha esa 194923.08 ming so‘mgacha kamaytirishi mumkin‚ ushbu chegaraviylikda korxona zararsiz ishlashi mumkin. Ya’ni doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar summasini qoplashga teng sotuv hajmiga erishiladi.
Agar korxona foyda hajmini 1 foizga o‘stirishi lozim bo‘lsa uning uchun sotish hajmini 0.005 foizga o‘stirishi talab etiladi.
Mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasini aniqlash va uni tahlil etish, iqtisodiy harakatda va biznesda muhim masala hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkich orqali kompaniya va firmalar mahsulot ishlab chiqarishning foydalilik darajasini belgilab oladilar. Mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasini belgilash, uning hisob-kitoblari keng doirada olimlar tomonidan o‘rganilgan. Shu sababli uni aniqlashning turli ifodalari tavsiya etilgan.
Mahsulot ishlab chiqarishni kritik hajm darajasini hisoblashning quyidagi bog‘lanishli ifodasini berib o‘tish mumkin.

Yk=(S/P)*Yk+U

Bunda:
Yk-kritik hajm darajasidagi mahsulot hajmi;
U-jami o‘zgaruvchan xarajatlar;
S-mahsulot birligida o‘zgaruvchan xarajat;
P-mahsulot birligini bahosi.
Shuningdek, Kritik hajm darajasida mahsulot ishlab chiqarishni quyidagi ifodalar orqali aniqlash ham mumkin.
Qk=U/(P-S)
Qk= O‘x+Dx+o yoki
Qk= M* S +Dx+o
Belgilar izohi:
Qk-kritik hajm darajasidagi mahsulotni miqdoriy birligi;
O‘x-o‘zgaruvchan xarajat;
Dx-doimiy xarajat;
o-nol miqdordagi foyda;
M-mahsulot birligi;
R-mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajat.
C+S+o=O‘zgaruvchan xarajatlar+O‘zgarmas xarajatlar+ foyda. Bunda foyda miqdori nolga teng deb olinadi. Ya’ni; ishlab chiqarish va savdo aylanmasidan olingan daromad to‘liq, barcha xarajatlarni qoplagan holda foydaga ega bo‘linmaydi.

t/r	Ko‘rsatkichlar	Ishlab chiqarish hajmi, 500 dona
		jami	Mahsulot birligiga
1	Sotishdan sof tushum	375000	750
2	O‘zgaruvchan xarajatlar	250000	500
3	Marjinal foyda	125000	250
4	Doimiy xarajatlar	80000
5	Sotishdan yalpi foyda	45000

Zararsizlik nuqtasi, hajmini aniqlash uchun quyidagi bog‘lanishdan foydalaniladi:

750x=500x+80000+0;

250x = 80000;
x = 320
Bunda: x — zararsizlik hajmi;
750 * x = 750 * 320 = 240 000 mln so‘m
Zararsizlik nuqtasi (Q β) = Doimiy xarajatlar (TFC) / Marjinal foyda normasi (TSM β)
Marjinal foyda usulida kritik hajm darajasini aniqlash:
375 000 mln so‘m — 250 000 mln so‘m = 125 000 mln so‘m
Marjinal foyda koeffitsiyenti:
125 000 mln so‘m / 375 000 mln so‘m = 0,33.
Kritik hajm darajasining qiymat ifodasini aniqlash:
80 000 mln so‘m / 0,33 = 240 000 mln so‘m
Kritik hajm darajasining miqdor ifodasi:
240 000 mln so‘m / 750 ming so‘m = 320 sht.
Omilli tahlil.
Kritik hajm darajasidagi mahsulot hajmiga ta’sir etuvchi birliklar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
- mahsulot birligi bahosini o‘zgarishi;
- bir birlikka o‘zgaruvchan xarajatlarni o‘zgarishi:
- doimiy xarajatlarni o‘zgarishi.



3.1-chizma. Kritik hajm darajasini grafik shaklida ifoda etilishi
Ishlab chiqarish hajmi
Yakuniy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi omillarni quyidagi bog‘lanishlarda hisob-kitob qilish mumkin.
Kritik hajm darajasiga mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar ta’sirini hisob-kitobi;

Yk1=(Sx/Pr)*Ykr+Ur - (Sr/Pr)*Ykr+Ur

(3.13)

Kritik hajm darajasiga mahsulot bahosini o‘zgarishini ta’siri;

Yk2=(Sx/Px)*Ykr+Ur –Ykr1

(3.14)

Kritik hajm darajasiga mahsulot hajmining o‘zgarishini ta’siri quyidagi bog‘lanish bilan aniqlanadi.

Yk3=(Sx/Px)*Ykx+Ur –Ykr2

(3.15)

Mahsulot ishlab chiqarishning kritik darajasi, zararsizlik yoki foydasizlik darajasidagi mahsulot hajmi, mahsulot ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasi deb ham yuritiladi.

Ushbu miqdorni aniqlashni aniq misollar asosida ko‘rib chiqamiz:
Mahsulot ishlab chiqarishning kritik darajasini aniqlash ko‘rsatkichlari

	Ko‘rsatkichlar	Summasi
1	Mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar	10000 sum
2	Doimiy xarajatlar	2000000 sum
3	Mahsulot birligining sotish bahosi	12000 sum
4	Kritik hajm darajasi	1000 dona

3.20-jadval davomi

Kritik hajm darajasining aniqlanishi usullari
	Tomas Karlin formulasi bo‘yicha Qk=U/(P-S)
5.1.Miqdorda	2000000/(12000-10000)	1000 dona
6	Prof. Sheremet A.D. formulasi bo‘yicha Yk=U/1-(S/P)
6.1.Qiymatda	Yk –2000000/1-(10000/120000)	12048192 sum
6.2.Miqdorda	Yk- 12004801/12000	1000 dona
7	Prof. Sheremet A.D. Yk=Q*S+U
7.1.Qiymatda	Yk=1000*10000+2000000	12000000 sum
7.2.Miqdorda	12000000/12000	1000 dona
8	I.f.n.dots. Raximov M.Yu. Yk=(S/P)*Yk+U
Ifodaning o‘zgarishi	Yk-(S/P)*Yk=U ushbu formula quyidagi ifodaga keladi ((1-(S/P))*Yk=U undan Yk quyidagi tartibda aniqlanadi Yk=U/(1-(S/P) bu ifoda Prof. Sheremet A.D. formulasi bo‘yicha Yk=U/1-(S/P) bilan bir xillikka ega
8.1.Qiymatda	10000/12000* Yk+2000000 bundan Bundan Yk=2000000/1-10000/12000	12048192 sum
8.2.Miqdorda	12004801 sum/12000	1000 dona
9	I.f.n.dots. Raximov M.Yu. Yk=C+S+o
9.1.Qiymatda	Yk=10000*1000+2000000+foyda nol darajada	12000000 sum
9.2.Miqdorda	Yk=12000000/12000	1000 dona
10