Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova moliyaviy tahlil

Omillarning rentabellik darajasi o‘sishiga ta’siri hisobi

Omilli ko‘rsatkich	Hisobot davridagi ko‘rsatkichlar darajasi			bi
	reja	haqiqiy
x1	2,5	2,4	-0,1	3,65	-0,365
x2	90	80	-10	0,09	-0,900
x3	8,2	8,0	-0,2	1,02	-0,204
x4	22,0	25,0	+3,0	-0,122	-0,260
x5	30	25	-5,0	+0,052	-0,260
Y	25,0	22,5	-2,5	-	-2,095

5. Chiziqli dasturlash usuli va uning tahlilda qo‘llanilishi

Chiziqli dasturlash usuli iqtisodiyotda ko‘p uchraydigan ekstremal masalalarni hal qilishda ko‘p qo‘llaniladi. Ushbu turdagi masalalarni yechimi funksiyalardagi o‘zgaruvchan miqdorlarni chetki qiymatlarini (maksimum va minimum) topishga qaratilgandir.
Chiziqli dasturlash qat’iy funksional bog‘liqlikda bo‘lgan voqeliklarni o‘rganib, chiziqli tenglamalar tizimini (tenglama va tengsizliklarni qayta shakllantirib) yechishga asoslangan. O‘zgaruvchan miqdorlarning matematik ifodasi, ularning aniq tartibi, hisob-kitoblarning ketma-ketligi, mantiqiy tahlillarning chiziqli dasturlashga xos jihatlardir. Ushbu usulni faqat quyidagi holatlarda qo‘llash mumkin:
A) o‘rganilayotgan o‘zgaruvchan miqdorlar matematik aniqlik va miqdoran cheklangan bo‘lsa;
B) omillarni o‘zaro almashtirish asosida aniq ketma-ket hisob-kitoblar amalga oshirilsa;
V) o‘rganilayotgan obyektning tushunishdagi mantiqiy asoslash bilan hisob-kitoblardagi mantiq, matematik mantiq o‘zaro mos kelsa.
Chiziqli dasturlash qo‘llanib hal etiladigan barcha iqtisodiy masalalar aniq cheklangan sharoitlarda muqobil yechim topishi bilan farq qiladi. Demak, mazkur usulda masalani hal qilish - mavjud muqobil imkoniyatlar orasida eng maqbul hamda yaxshisini tanlab olishdir. Iqtisodiyotda chiziqli dasturlashdan foydalanishning qimmati va ahamiyati shu bilan izohlanadiki - mavjud ko‘p miqdordagi ahamiyatli muqobil variantlar ichida eng maqbul variant tanlanadi. Boshqa usullar yordamida mazkur turdagi masalalarni hal qilishning imkoni mavjud emas.
Ushbu usul yordamida sanoat korxonalarida stanoklarning eng maqbul unumdorligi, qishloq xo‘jaligida minimal miqdor va qiymatdagi ozuqa ratsioni, transport masalalari hal etiladi.
Nazariy o‘yin usuli va tahlilda foydalanishning o‘ziga xos tomonlari. Nazariy o‘yin usuli o‘rganilayotgan voqelik tafsifiga ko‘ra undagi mavjud vaziyatlar ichida eng maqbul strategiyani topishni tadqiq qiladi. Bunda korxona uchun eng qulay va maqbul vaziyat strategiya qilib boshqaruv qarorlari asosida belgilab olinadi. Mazkur holatni matematik ko‘rinishga keltirishda har bir vaziyatni alohida o‘yin ishtirokchisi deb belgilab olinadi. Har bir ishtirokchi esa o‘zining manfaatini maksimallashtirishni boshqa ishtirokchilar hisobidan amalga oshirishga harakat qiladi.
Nazariy o‘yin usulida masala aniq formulalashtirishni talab qiladi. Bunda o‘yin qoidasi va ishtirokchilar soni belgilanadi, ishtirokchilar imkoniyatidagi strategiyalar aniqlanadi, yutuqlar va yutqazishlar o‘rganiladi.
Masalalarni hal qilishda algebraning chiziqli tenglamalar va tengsizliklar tizimi usullari va boshqa shu kabilardan foydalaniladi.
Nazariy o‘yin usulining mazmunini quyidagi misolda ko‘rishimiz mumkin.
Korxona mavsumiy ishlab chiqarish sikliga ega bo‘lib bolalar kiyimi ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Qishki mavsum uchun kurtka va palto ishlab chiqarish imkoniyati mavjud. Biroq, mahsulotlarni qaysi birini qancha ishlab chiqarish qish mavsumidagi ob-havoga bog‘liq. Agar, qish mavsumida o‘ta sovuq bo‘lishi kutilayotgan bo‘lsa palto mahsuloti ko‘p ishlab chiqariladi. Basharti, qish mavsumi iliqroq kelsa kurtka mahsulotiga talab ko‘p bo‘ladi. Yana, bu yerda shu holatlar kuzatiladiki qishning o‘ta sovuq bo‘lishi rejalashtirilgan bir paytda mavsum iliq kelishi mumkin, yoki aksincha. Bu esa, korxona ishlab chiqargan mahsulotlarini qaysi bir turini sotilmay qolishiga sabab bo‘ladi. Demak, yuqorida ko‘rib chiqilgan vaziyatlarda korxonaning mahsulot sotishdan tushum, pirovardda esa foydasi (zarari) turlicha bo‘ladi. Maksimal tushumga, uning natijasida foydaga erishish (yoki zarar ko‘rish) korxona uchun eng ma’qul variant hisoblanmaydi. Chunki, qaysidir bir vaziyat ushbu maqsadni yo‘qqa chiqarishi mumkin.
Shuning uchun, bu holatda tushum hamda foyda olishning o‘rtacha miqdorini belgilab olish eng to‘g‘ri yo‘l hisoblanadi. Chunki, ob-havoni qanday bo‘lishidan qat’iy nazar mahsulotlar miqdorini maqbul holatda rejalashtirish qo‘yilgan maqsadga erishishdagi eng to‘g‘ri yo‘ldir. Ushbu usulni quyidagi misol yordamida o‘rganib chiqamiz.
Bolalar ustki kiyimi ishlab chiqarishga ixtisoslashgan kichik korxona oktyabr va noyabr oylarida bir dona kurtka ishlab chiqarish uchun 30,0 ming so‘m xarajat qiladi, bir dona palto ishlab chiqarish uchun esa -40,0ming so‘m xarajat qiladi. Sotish bahosi esa kurtka uchun - 35,0 ming so‘m bo‘lsa, Palto uchun esa – 50,0 ming so‘m.
Ko‘p yillik kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki‚ korxona havo iliq kelsa 270 dona kurtka, 170 dona palto sotar ekan. Sovuq havoda esa 200 dona kurtka mahsuloti, 250 dona palto mahsulotini sotish imkoniyati mavjud.
Ob-havoni qanday bo‘lishligi avvaldan bashorat qilish qiyinligini e’tiborga olib, ya’ni tabiat injiqligini hisobga olgan holda korxonaga tushadigan tushumni barqarorlashtirish talab etilsa, quyidagicha hisob- kitob ishlari amalga oshiriladi.
1. Mavsum iliq kelsa korxona tushumi quyidagicha bo‘ladi.