Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova moliyaviy tahlil

Mehnat resurslari va ulardan samarali foydalanishning ko‘rsatkichlar tizimi

t/r	Ko‘rsatkichlar	Ko‘rsatkichlarning aniqlanishi	Belgilar izohi
1	Mehnat resurslari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti(Mt)	Mt=Mr / Mrz	Mr-haqiqatda band qilingan mehnat resurslari Mrz-zaruriy mehnat resurslari soni
2	Ishchilarning jami sanoat ishlab chiqarish xodimlarining tarkibidagi salmog‘i(Xis)	Xis=Is / X	Is-ishchilarning soni X-xodimlarning ro‘yxat bo‘yicha o‘rtacha soni
3	Xizmatchilarning jami xodimlar tarkibidagi salmog‘i (Xxs)	Xxs=Xs / X	Xs-xizmatchilarning soni
4	Xodimlarni ishga qabul qilish koeffitsiyenti (Ibq)	Xiq=Xq / X	Xq-ishga qabul qilingan xodimlarning soni
5	Xodimlarni ishdan bo‘shatish koeffitsiyenti (Xib)	Xib=Xi / X	Xi-ishdan bo‘shagan xodimlarning soni
6	Xodimlar qo‘nimsizligi (Xq)	Xq=Ib / X	Ix-o‘z arizasiga muvofiq ishdan bo‘shaganlar soni
7	Mehnat unumdorligining inson va vaqt omili ko‘rsatkichlari (MU):	MU
7	Bir xodimning mehnat unumi (MUx)	MUx=Mx / X	Mx-mahsulot hajmi
7	Bir ishchining mehnat unumi (MUi)	MUi=Mx / I	I-ishchilarning o‘rtacha ro‘yxat soni
7	Bir kunlik mehnat unumi (MUk)	MUk= Mx / Ik	Ik-jami ishlangan ish kunlari
7	Bir soatlik mehnat unumi (MUs)	MUs=Mx / Is	Is-jami ishlangan ish soatlari
8	Ish kuni davomiyligi (Id)	Id=Iis / Iik	Iis-jami ishlangan ish soatlari Iik-jami ishlangan ish kunlari
9	O‘rtacha bir yillik ishlangan ish kunlarining haqiqiy ish vaqtidagi salmog‘i (Ivs)	Ivs=Iyk / Iykz	Iyk-bir yillik o‘rtacha ishlangan ish kunlari Iykz-meyor bo‘yicha bir yillik ish kunlari
1	O‘rtacha ishlangan bir kunlik ish vaqtining me’yoriy ish vaqtidagi salmog‘i (Iks)	Iks=Ibs / Ism	Ibs-bir kunlik o‘rtacha ish vaqti Ism-bir kunlik me’yoriy ish vaqti
1	Mehnat unumdorligini omilli ko‘rsatkichlari (Mu)	Mu	Mu-mehnat unumdorligi
	Bir xodimga to‘g‘ri keladigan yillik mahsulot hajmi (Mux)	MUx=Is * Mui	Is-sanoat ishlab chiqarish xodimlari tarkibida ishchilarning salmog‘i Mui-bir ishchining o‘rtacha yillik mahsulot hajmi
	Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan yillik mahsulot hajmi (Mui)	Mui=Iik*Ikd*Mus	Iik- bir ishchining yil davomida ishlagan o‘rtacha kishi kunlari Ikd-ish kuni davomiyligi Mus-ishchining bir soatlik ish unumi
1	Mahsulotning mehnat sig‘imi (Ms)	Ms=Ms/Mx	Ms-mahsulotga mehnat sarfi Mx-mahsulot hajmi
1	Mahsulot hajmiga ta’sir etuvchi mehnat omillari (Mx)	Mx= Is*Iik*Ikd*Mus

Mahsulot ishlab chiqarish va sotishni tahlili
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish faoliyatining asosiy sharti hisoblanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmi korxona tomonidan bozor konyunkturasini chuqur tahlil etgan holda mustaqil ravishda rejalashtiriladi.
Mahsulotlar ishlab chiqarish bo‘yicha biznes rejada mo‘ljallangan hajmni bajarilishini ta’minlash hamda yuqori sifatli, xaridorgir mahsulotlarni yaratilishi korxonaning bevosita muhim ko‘rsatkichlari bo‘lmish ishlab chiqarish tannarxi, xarajatlar hajmi, foyda va rentabellik, moliyaviy barqarorlik, to‘lov qobiliyati, sof pul mablag‘larining hisobot davr oxiriga ko‘payishini ta’minlovchi omildir.
3.9-jadval
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilining muhim masalalari

Tahlil mavzulari	O‘rganiladigan ko‘rsatkichlar tizimi	Tahlil mazmuni	Tahlil natijasi
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilining mazmuni vazifalari va axborot manbalari	Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilining nazariy, metodologik asoslari tasniflanadi	Mahsulot ishlab chiqarish va sotishning muhim ko‘rsatikichlar tizimi va ularning tasnifi, tahlil vazifalari, axborot manbalari bayon etiladi	Mahsulot ishlab chiqarish‚ sotishni tahlil etish mazmuni, vazifalari, axborot manbalari tavsiflanadi
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish rejasining bajarilishi tahlili	Mahsulot ishlab chiqarish va sotish rejasining bajarilishi	Ishlab chiqarish va sotish rejasining bajarilishiga, dinamikasiga, qiyosiy o‘zgarishlariga baho beriladi	Korxona moliya-xo‘jalik faoliyatining istiqboldagi rejasi, byudjeti, prognoz ko‘rsatkichlari belgilanadi
Mahsulot ishlab chiqarish nomenklaturasi va assortimenti tahlili	Nomenklatura va assortiment rejasining bajarilishi	Nomenklatura va assortiment rejasininng bajarilishiga, reja bajarilishining korxona moliya-xo‘jalik faoliyatiga ta’siri o‘rganiladi	Nomenklatura va asoosrtimentni to‘g‘ri belgilash va ularni maqsadli boshqarish imkoniyatlari aniqlanadi hamda chora-tadbirlari belgilanadi
Mahsulot sifatining tahlili: ishlab chiqarishdagi brak	Oliy va birinchi kategoriyadagi mahsulot hajmi. Mahsulotning sortlilik koeffitsiyenti.	Mahsulotning sifatligiga, uning pul tushumlari, moliyaviy natijaga ta’siriga baho beriladi	Mahsulotning sifatligini oshirish chora-tadbirlari ko‘riladi
Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligining tahlili	Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligi koeffitsiyenti.	Ishlab chiqarish maromiyligining uzluksiz va barqaror rivojlanishni ta’minlashdagi ahamiyatiga baho beriladi	Maromiylik va uning buzilishlarini oldini olish choralari ko‘riladi
Innovatsion mahsulotlar tahlili	Innvovatsion mahsulotlarning jami mahsulotlar tarkibidagi salmog‘i	Innovatsion mahsulotlar ularning raqobatdoshlikni ta’minlashdagi o‘rniga baho beriladi	Innvoatsion mahsulotlar hajmini oshirish, ilmiy, texnikaviy yangiliklarni amaliyotga keng joriy etish choralari ko‘riladi
Xorijga sotilgan mahsulotlar tahlili	Eksport qilingan mahsulotlarning jami mahsulotlar tarkibidagi salmog‘i	Eksport qilingan mahsulotlar hajmi, valyuta tushumlari va jahon bozoriga chiqish imkoniyatlariga baho beriladi	Eksport hajmini oshirish chora-tadbirlari ko‘riladi
Mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ta’sir etuvchi omillar tahlili	Mahsulotning mehnat vositalari, mehnat predmetlari, mehnat omillari bilan bog‘liq samaradorligi	Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmiga ta’sir etuvchi miqdor va sifat omillariga baho beriladi	Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmini o‘stirish, uning barqaror rivojlanishini ta’minlash chora- tadbirlari ko‘riladi

Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar tizimiga quyidagi ko‘rsatkichlar kiradi:

Yalpi mahsulot – bu korxonaning ma’lum bir davrda (kun, oy, chorak, yil) ishlab chiqargan mahsuloti, ko‘rsatgan xizmat va bajargan ishlarining amaldagi va solishtirma bahoda o‘lchangan hajmi.
Tovar mahsulot –ishlab chiqarishning barcha bo‘g‘inlaridan o‘tgan va tayyor holatga kelgan, iste’molchilarga yetkazib berish uchun mo‘ljallangan mahsulotlar.
Sotilgan mahsulot – iste’molchilarga ortib jo‘natilgan yoki hisob hujjatlari taqdim etilgan mahsulotlar.
Mahsulotlar nomenklaturasi – deb, miqdor holida tovarlar guruhlari, kichik guruhlari va pozitsiyalarini belgilashda hamda hisobga olishda qabul qilingan ro‘yxatidir.
Tovar (ish, xizmat)lar assortimenti - deb esa, mahsulotlarning ma’lum bir belgilariga qarab, ya’ni, uning turlari, navi, o‘lchami, markasi, artikullariga qarab ajratiladigan mahsulotlar xilidir.
Korxona uchun ko‘proq foyda keltiruvchi, kam xarajat talab etadigan tovarlarni ishlab chiqarish manfaatlidir. Shu sababli, tovarlarni ishlab chiqarish hajmini tahlil qilishda strukturaviy o‘zgarishlarni tahlil etishga alohida ahamiyat qaratiladi.
Mahsulotlar hajmida strukturaviy o‘zgarishlarni mehnat sig‘imi ko‘rsatkichlari orqali aniqlash mumkin. Mehnat sig‘imini me’yor-soat, me’yorlashtirilgan ish haqi ko‘rsatkichlari orqali aniqlanadi.
Mahsulot turlari bo‘yicha rejaning bajarilishi har xil darajada bo‘lishi strukturani o‘zgarishidan dalolat beradi. Struktura bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi uchun haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulotning barcha xillari rejalashtirilgan mahsulot tarkibi va tuzilishiga teng kelishi kerak.
Ishlab chiqarish maromiyligi - bir maromda mahsulot ishlab chiqarishni tasniflaydi.
Ishlab chiqarishni bir maromda tashkil etilishi resurslardan foydalanish darajasiga, mahsulot sifatini yaxshilanishiga, shartnomaviy majburiyatlarni bajarilishiga ta’sir etadi.
Mahsulot sifati. Tahlilda muhim e’tibor ishlab chiqarishga va sotilgan mahsulotlar sifatiga qaratiladi. Mahsulot sifati deganda - uning tovarlilik darajasi, xaridorlar didiga mosligi, xalqaro va mamlakat standart meyorlariga javob berishidagi ijobiy tasnifiy jihatlari nazarda tutiladi.
Xalqaro va mamlakat standarti talablariga mosligi yuzasidan mahsulotlarning oliy va birinchi kategoriyalar tarikblanadi.
3.10-jadval