Toshkent moliya instituti korxonalarni rivojlantirish strategiyasi

 
4-mavzu Korxonalarning tashkiliy tuzilmasi va boshqaruv jarayonlari 
strategiyasi
 
4.1. Tashkiliy tuzilmalarning mohiyati va ularni tuzish bosqichlari. 
4.2. Mahsulot bo‘yicha tuzilma. Iste’molchiga yo‘naltirilgan tuzilma. 
4.3. Korxonalarni boshqarishni tashkil etishning tamoyillari va usullari. 
4.4.O‘zbekistonda aksionerlik jamiyatlarini boshqarish. 
 

---

 
68 
4.1.Tashkiliy tuzilmalarning mohiyati va ularni tuzish bosqichlari. 
 
Boshqaruv  jamiyat  munosabatlarining  muhim  ko‘rsatkichi  sifatida  jamiyat 
hayotining  barcha  jabhalariga  tegishlidir.  U  insonning  jamiyatdagi  mohiyati,  mehnati 
taqsimoti, kooperatsiya va muomala zarurati, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy munosabatlardan 
kelib chiqadi. Boshqaruvsiz tabiatni o‘zgartirish,  mehnat qurollari va predmetlarini  yagona 
ishlab  chiqarish  jarayonida  birlashtirishga  yo‘naltirilgan  faoliyat  yuritishning  iloji  yo‘q. 
Boshqacha  qilib  aytganda,  boshqaruv  ishlab  chiqarishning  barcha  qatnashchilari  va 
elementlari  o‘rtasida  kelishuvni  yo‘lga  qo‘yib,  yuzaga  kelgan  munosabatlarning  mazmuni 
va  me’yorini  tartibga  soladi  hamda  resurslardan  foydalanishning  samarali  yo‘llarini 
topishga o‘z hissasini qo‘shadi.  
Boshqaruvning mohiyati va ob’ektiv zaruriyatini yanada osonroq va tezroq tushunish 
uchun  adabiyotda  mashhur  bo‘lgan  misol  -  orkestr  va  dirijerga  murojaat  qilish  lozim. 
Orkestr  va  dirijerning  o‘zaro  aloqasini  ilg‘ab  olish  uchun  musiqiy  qobiliyat  talab 
qilinmaydi. 
Konsert  tomoshalarida  bo‘lgan  har  bir  kishi  dirijerning  sahnada  paydo  bo‘lish 
chog‘ini  ko‘rgan,  albatta.  Orkestr  tomon  o‘girilgach,  dirijer  tayoqchasini  ko‘taradi  va 
musiqachilar musiqa chalishni boshlaydilar. SHunga o‘xshash holat boshqaruvda ham ro‘y 
beradi - yo‘lga qo‘yilgan tashkilotchilik tizimi boshqaruv komandalari asosida ishlaydi. 
Bundan kelib chiqqan holda boshqaruv - ijtimoiy mehnat jarayoniga ishlab chiqarish 
rivojlanishining  ob’ektiv  qonunlari  asosida  yo‘naltirilgan  tarzda  ta’sir  o‘tkazish  tizimi,  har 
bir ishchining va butun jamoaning mehnatini bir vaqtning o‘zida nazorat qilish, motivatsiya 
va  tartibga  solish  usulidir.  Moddiy  boyliklar  va  ne’matlar  hamda  ularga  tenglashtirilgan 
qadriyatlarni taqsimlash, iste’mol qilish va ayirboshlash ham boshqaruvni talab qiladi. 
Hozirgi  paytda,  iqtisodiy  va  ilmiy-texnik  o‘zgarishlar  davrida  boshqaruv  usullari, 
tamoyillari  va  texnikasida  sezilarli  o‘zgarishlar  ro‘y  bermoqda.  Boshqaruv  alohida  tizim 
sifatida tobora ko‘proq tajriba almashish sohasi, reklama, ishlab chiqarish vazifalarini tezkor 
hal qilish vositasi bo‘lib bormoqda. Bunga esa boshqaruvni professionallashtirish, biznes va 
tadbirkorlik  maktablari  hamda  maslahat  markazlarining  ochilishi  sabab  bo‘lmoqda. 
Ma’muriy-buyruqbozlik  tizimi  borgan  sari  xo‘jalik  yuritishning  iqtisodiy  usullariga 
asoslangan boshqaruv tizimiga o‘rnini bo‘shatib bermoqda. 
Boshqaruvga yondashishdagi zamonaviy usullarning muhim ahamiyati inson omilini 
faollashtirish,  o‘z-o‘zini  boshqarish  va  tashabbuskorlikni  rivojlantirish,  bozor  iqtisodiyoti 
talablariga  javob  beruvchi  yangi  tashkiliy  tuzilmalarni  yaratishda  namoyon  bo‘ladi. 
Ma’lumki, o‘z korxonasi yoki sexida, o‘z ish yoki xizmat joyining “xo‘jayini” bo‘lmay turib 
iqtisodiyotning  har  tomonlama  rivojlanishini  talab  qilib  bo‘lmaydi.  Insoniyat  hayotida  shu 
narsa  isbotlab  berilganki,  moddiy  to‘kin-sochinlik  o‘zidan-o‘zi  paydo  bo‘lmaydi,  uni 
mehnat faoliyati va oqilona boshqaruv  yordamida  yuzaga keltirish mumin. Bu holatni aniq 
tushunish va unga to‘g‘ri baho berish zamonaviy menedjmentni boshqaruv to‘g‘risidagi fan 
sifatida qabul qilishni asoslab beradi. 

---

 
69 
 
4.1.-chizma. Boshqaruv ob’ekti va sub’ektining o‘zaro aloqasi. 
Boshqaruv ob’ektlari va sub’ektlari doimo o‘zaro aloqada bo‘lib, bunda asosiy o‘rin 
boshqaruv  ob’ektiga,  ya’ni  boshqaruvchi  tizimga  ajratiladi.  Boshqaruv  ob’ektining 
mazmuni,  unda  yuz  berayotgan  o‘zgarishlar  boshqaruv  sub’ekti  vazifalari  va  harakatlarini 
belgilab  beradi.  Bu  esa  boshqaruv  shakllari  va  usullarini  mukammallashtirishda  aks  etadi. 
Albatta,  bu  boshqaruv  sub’ektlarining  passivligini  anglatmaydi,  aksincha,  boshqaruv 
tizimining bo‘limlari shu boshqaruv tizimining eng faol qismini tashkil etadi va tavsiflaydi. 
Aynan  boshqaruv  sub’ekti  ishlab  chiqarish  resurslari  va  asbob-uskunalardan  foydalanish 
siyosatini  belgilaydi,  ishlab  chiqarish  vositalarining  ishchi  kuchi  bilan  birlashuviga 
ko‘maklashadi.  YA’ni  korxonaning  nima,  qachon,  qaerda,  kimga  ishlab  chiqarish  bilan 
bog‘liq  bo‘lgan  siyosati,  birinchi  o‘rinda  boshqaruv  sub’ekti  tomonidan  hal  qilinadi.  SHu 
sababli, boshqaruv ob’ektlari va sub’ektlari orasidagi aloqa, jumladan, ularning ichki tashkil 
qilinishi qanchalik mustahkam bo‘lsa, bir xil sharoitlarda ishlab chiqarish hamda boshqaruv 
tizimining samaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi. 
Boshqaruv  faoliyati  -  boshqaruvchi  shaxs  yoki  organ  tomonidan  boshqaruv 
amallarini  bevosita  va  bilvosita  komandalar  (buyruq,  tavsiya  va  ko‘rsatmalar)  shaklida 
ishlab  chiqish  va  amalga  oshirishdir.  Boshqaruv  amallari  ishlab  chiqarish  jarayonining 
yakunlanishi  uchun  moddiy  shart-sharoit  vazifasini  bajaradi.  Aytish  mumkinki,  boshqaruv 
amallari    boshqaruv  faoliyati  va  natijalari  o‘rtasidagi  bog‘lovchi  bo‘g‘in  bo‘lib  xizmat 
qiladi. 
Faoliyatning  ushbu  turi  ahamiyati,  aynan  boshqaruv  qarorlarini  qabul  qilish 
jarayonida korxonaning joriy va istiqboldagi siyosati shakllanishida namoyon bo‘ladi. SHu 
jihatdan  kadrlarni  to‘g‘ri  tanlash  va  joylashtirish,  ularning  malakasi,  o‘zlariga  yuklatilgan 
vazifalarni  to‘g‘ri  tushunishlari  ham  muhim  ahamiyatga  egadir.  Amaliyot  shuni 
ko‘rsatadiki,  hozirgi  boshqaruvchilar  uchun  yaxshi  muhandis,  texnolog,  konstruktor 
bo‘lishning o‘zigina kamlik qilib, ishlab chiqarish iqtisodiyoti, biznes-strategiya, marketing, 
xo‘jalik  huquqi  va  shu  kabilarni  bilish  ham  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Faqat  ushbu 
bilimlar  majmuasiga  va  boy  mehnat  tajribasiga  ega  bo‘lgan  taqdirdagina  boshqaruvchilar 
bozor iqtisodyoti vazifalarini muvaffaqiyatli ravishda bajarishlari mumkin. 
SHuni  ham  e’tiborga  olish  kerakki,  boshqaruv  faoliyati  boshqaruv  apparati  (organi) 
tushunchasiga  qaraganda  keng  talqin  qilinadi.  Boshqaruv  faoliyati  tarkibiga  jamoatchilik 
tashkilotlaridagi  faoliyat,  ish  joylarida  ijodiy  tashabbuskorlikning  yuzaga  kelishi  hamda 
ishlab chiqarishda band bo‘lgan xodimlarning taklif va maslahatlarini ham kiritish mumkin. 
Bu  esa  boshqaruv  faoliyatini,  bevosita  boshqaruv  (korxona  boshqaruv  apparatining 
faoliyati)va  o‘zini-o‘zi  boshqarish  (boshqaruv  faoliyatining  jamoatchilik  shakli)  turlariga 
ajratilgan holda tasniflash imkonini yaratadi. Faoliyatning ikkala turi ham amalda birgalikda 
yuritilib,  ularning  o‘zaro  aloqalari  ishlab  chiqarishni  boshqarishning  samaradoriligini 
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.