Toshkent moliya instituti korxonalarni rivojlantirish strategiyasi

13.4. Korxonaning shartnomaviy munosabatlarini rejalashtirish. Soliqqa tortish 
bazasini kamaytirish. 
Soliqlarning  iqtisodiy  mohiyati  davlat  bilan  huquqiy  va  jismoniy  shaxslar  o‘rtasida 
vujudga  keluvchi  ob’ektiv  majburiy  to‘lovlarga  asoslangan  moliyaviy  munosabatlar  orqali 
xarakterlanadi.  Bu  moliyaviy  munosabatlar  maxsus  ijtimoiy  xarakterga  ega  bo‘lib,  milliy 
daromadning bir qismi bo‘lgan pul  mablag‘larini davlat ixtiyoriga safarbar qilishga xizmat 
qiladi. 
Soliqlarning  mohiyati  ularning  bajaradigan  funksiyalaridan  kelib  chiqadi.  Har  bir 
iqtisodiy kategoriyaning o‘z funksiyasi mavjud. Soliq ham mustaqil kategoriya sifatida o‘zi 
bajaradigan  funksiyalarga  ega  bo‘lib,  bu  funksiyalar  soliq  kategoriyasining  amaldagi 
harakatini  ifodalaydi.  Funksiya  deganda,  odatda  kategoriyaning  hayotda  ko‘p 
qaytariladigan, takrorlanadigan doimiy xarakatlarini tushunish lozim.  
Soliqlarning  funksiyalari  to‘g‘risida  turli  xil  qarashlar  mavjud.  Sobiq  sotsialistik 
mamlakatlar  iqtisodchilari  o‘rtasida  soliqlar  ikki  funksiyani  bajaradi,  degan  qarash  keng 
tarqalgan edi. Bu ikki funksiya sifatida fiskal va nazorat funksiyalari tan olinardi. Ularning 
fikriga ko‘ra eng asosiy funksiya  bu soliqlarning fiskal funksiyasidir, chunki busiz nazorat 
funksiyasining mavjud bo‘lishi mumkin emas.  
G‘arb iqtisodchilari ko‘pchiligining nazariyalari angliyalik iqtisodchi J.M. Keynsning 
konsepsiyasiga  asoslanadi.  By    konsepsiyaga  ko‘ra,  soliqlar  fiskal  funksiyasidan  tashqari 
iqtisodiyotni  tartibga  solish,  rag‘batlantirish  va  daromadlarni  boshqarish  vositasi 
funksiyalariga  ega,  soliqning  bu  funksiyalari  uni  iqtisodiyotni  tartibga  solish  va  iqtisodiy 
barqaror o‘sishni ta’minlash vositasi sifatida foydalanish zarurligidan kelib chiqadi. 
Neokeynschilik  yo‘nalishi  vakillari  bo‘lgan  L.  Xarrot,  N.  Kaldor,  A.  Xansen  va  P. 
Samuelsonlarning fikriga ko‘ra, soliqlar iqtisodiyotni tartibga solish funksiyasiga ega. Ular 
soliq  stavkalarini  o‘zgartirish  va  turli  imtiyozlar  berish  yo‘li  bilan  bu  funksiyani  bajarish 
mumkin deb hisoblaydilar. 
Soliqlarning daromadlarni boshqarish funksiyasi  yuzaga kelishiga fransuz iqtisodchisi 
E. De Jirardenning nazariyasi asos bo‘lgan. Bu nazariyaga ko‘ra, soliqlar yordamida soliqqa 
tortishning  progressiv  shkalasini  qo‘llash  yo‘li  bilan  jamiyat  a’zolari  o‘rtasidagi  mulkiy 
tengsizlikka  barham  berish  mumkin.  Hozirgi  kunda  bu  nazariyaning  davomchilari  bo‘lib, 
amerikalik  iqtisodchilar  A.  Ilersik,  G.  Koul,  fransuz  iqtisodchilari  M.  Klyudo,  J.  Furaste 
hisoblanishadi.  Ularning  fikriga  ko‘ra,  davlat  soliqlardan  va  transfert  to‘lovlaridan 
foydalanish yo‘li bilan jamiyat milliy daromadini kambag‘allar foydasiga qayta taqsimlaydi. 
Bu  nazariyalar  soliqlarning  daromadlarni  tartibga  solish  funksiyasi  mavjud  degan  xulosa 
kelib chiqishiga sabab bo‘ldi.