|
1- jadval
Mahsulot
turlari
|
M u q o b i l i sh l a b ch i q a r i sh
|
A
|
B
|
S
|
D
|
E
|
G
|
guruch (ming
tonna) «X»
|
0
|
10
|
20
|
30
|
40
|
50
|
avtomobil (mingdona) «Y»
|
25
|
20
|
15
|
10
|
5
|
0
|
Ko’rinib turibdiki, agarda guruch etishtirmay, faqat avtomobil ishlab chiqarsak, u 25 mingta, faqat guruch etishtirsak 50 ming tonnaga teng bo’lar ekan. Birinchisini ishlab chiqarishni ko’paytirish, albatta ikkinchisini kamayishiga olib keladi.
Jadval ma’lumotlari asosida grafik chizsak u quyidagi ko’rinishda (a rasm) bo’ladi.
avtomobil A tovar
40
30
A
20 V
S
10 D
E
0 10 20 30 40 50
guruch V tovar
a) rasm v) rasm
4-chizma.
Ko’rinib turibdiki, mavjud resurlardan maksimal foydalanib, turli kombinatsiyada guruch bilan avtomobil ishlab chiqarish mumkin ekan.
AG chizig’ini ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i yoki transformatsiya egri chizig’i deb ataladi. Bu egri chiziq odatda qavariq shaklida (v rasm) bo’ladi. Sababi, real hayotda ishlab chiqaruvchilarning soni ko’p, ularning imkoniyatlari farq qiladi; ikkinchidan, chiqariladigan mahsulotlar nihoyatda xilma-xil; uchinchidan, ko’pincha muqobil qiymat o’sib yoki kamayib borishi mumkin.
Agarda mamlakatda:
A) Guruch etishtirishni 0 dan 10 ming tonnaga etkazilishi avtomobil ishlab chiqarishni 5 ming donaga kamayishiga olib keladi. 10 ming tonna guruchning muqobil qiymati 5 ming dona avtomobil;
B) Guruch etishtirishni 10 ming tonnadan 20 ming tonnaga ko’paytirsak, avtomobil ishlab chiqarish 15 ming donagacha qisqaradi. Muqobil qiymat 5 ming avtomobil;
V) Guruch etishtirishni 20 ming tonnadan 30 ming tonnaga etkazishimiz, avtomobil ishlab chiqarishni yana 5 ming donaga kamaytiradi. Muqobil qiymat yana 5 ming dona avtomobil;
G) Guruch etishtirishni 30 ming tonnadan 40 ming tonnagacha ko’paytirishimiz avtomobil ishlab chiqarishni yana 5 ming donaga kamaytiradi. Muqobil qiymat 5 ming dona avtomobil;
Misolimizda muqobil qiymat doimiy. Chunki guruch etishtirishni ko’paytirishimiz doimo bir xil miqdorda avtomobil ishlab chiqarishni kamayishiga olib kelayapti:
ming tonna guruch = 0,5 ming dona avtomobil.
Muqobil qiymat doimiy bo’lganda imkoniyat egri chizig’i to’g’ri chiziq ko’rinishida bo’ladi.
Guruch va avtomobil ishlab chiqarishning qanday uyg’unlashuvda bo’lishini tanlash kerak. Korxona, firma doirasida qanday kombinatsiyalar bo’lishini, qancha, nima mahsulot ishlab chiqarish, qanday ishlab chiqarish va kim uchun ishlab chiqarish muammosini tadbirkor hal etadi, mamlakat miqyosida esa hukumat tanlaydi. Agarda mahsulot ishlab chiqarish miqdorini ko’rsatuvchi nuqta OAG maydon ichiga to’g’ri kelsa, u mavjud resurslardan to’la foydalanmaganlikni, imkoniyatlarga qaraganda kam miqdorda mahsulot ishlab chiqarilganini ko’rsatadi.
Masalan: 15 ming tonna guruch va 10 ming dona avtomobil ishlab chiqarish uchun 70 mlrd. so’mlik resurs talab etiladi. Bizdagi mavjud resurs esa 100 mlrd. so’m.
OAG maydondan tashqari nuqta mahsulot ishlab chiqarish miqdorining mavjud resurslarga nisbatan ko’payishini bildiradi.
Aytaylik, 30 ming tonna guruch, 20 ming dona avtomobil ishlab chiqarilmoqchi, u holda 140 mlrd. so’mlik resurs talab qilinadi.
Tadbirkor oldida ikkita yo’l turadi. Biri mavjud resurslardan maksimal foydalanib tovarlar turini ko’paytirish, resurslarni tejash yo’llarini topish, ikkinchisi ehtiyojlarni o’sishiga qarab o’zida bo’lmasa chetdan jalb qilish, qarzga olish mumkin. Bu muammoni har bir tadbirkor, har bir mamlakat indivudial tarzda hal etadi. Lekin resurslar cheklanganligi sharoitida mavjud resurslarni tejab ishlatish tovar turlarining muqobil variantini, eng optimal darajasini tanlashda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Bu raqobat kurashida ham katta rol o’ynaydi.
Iqtisodchilarning tadqiqoti shuni ko’rsatadiki, birgalikda turli tovarlar ishlab chiqarganda 5% resurslar tejalar ekan. Ana shu tejalgan miqdor koeffitsentini 0,05 desak misolimizda:
2x+5u-0,05xu=100, agarda V variantni tanlasak,
2*10+4*20-0,05*10*20=90
Demak, 10 mlrd. so’mlik resurs tejalyapti, tejalgan resurs evaziga qo’shimcha ravishda guruch yoki avtomobil ishlab chiqarish mumkin.
Shuning uchun korxona, firmalar iloji boricha mahsulot turini ko’paytsalar resurslar tejalishi evaziga xarajatlarni pasaytirishga erishadilar qaysi tovarni ko’proq ishlab chiqarishni tanlash esa, ularga bo’lgan talab bilan taklifning nisbati, boshqacha aytganda bozor narxlariga bog’liq bo’ladi.
Hayotdagi turli tuman vaziyatda tanlovning variantlari nihoyatda xilma-xil bo’lib, qaror qabul qilishni qiyinlashtiradi. Muqobil variantlardan birini tanlash uchun har bir kishi beixtiyor shu variantlarni taqqoslashga tushadi.
Taqqoslashdagi mezonlar juda ko’p va xilma-xil bo’lib, ular ma’lum sharoit, vaziyat, qo’yilgan maqsad va boshqa shu kabilarga bog’liq. Xuddi shu fikrni muqobil variantlar xaqida ham aytish mumkin. Muqobil variant ikki va undan ortiq bo’lsa tanlash, tanlash uchun esa taqqoslash zarur bo’ladi. Taqqoslash natijasida u yoki bu qarorga kelinadi. Bu jarayon alohida kishi, oiladan boshlab to butun mamlakat miqyosida amalga oshiriladi.
Qaror qabul qilish jarayonini quyidagi model orqali izohlash mumkin. (Qaror qabul qilishni qadam-baqadam modeli).
1. Muammoni aniqlash. Eng avvalo muammo (erishish lozim bo’lgan natija) ni ajratish, ayni shu vaqt, shu vaziyat uchun qaysinisi asosiy hisoblanishini aniqlash zarur.
2. Muqobil variantlarni aniqlab chiqish (belgilangan natijaga erishishning turli usullarini aniqlash). Masalan: auktsion, musobaqa, navbatda turish, boshliqning qarori, mulk egasining hoxishi va boshqalar.
3. Mezonlarni belgilash. (Har bir variantni baholashning mezonlarini aniqlaydigan standartlarni belgilash.) Masalan: hammaga teng imkoniyat, naflilik, eng yuqori narx, mukofot, qadr-qimmat, omad va hokazo.
4. Muqobil variantlarni baholash (Har bir mezon har bir muqobil variant uchun qo’llaniladi).
5. Qaror qabul qilish (Turli variantlar mezonlari bo’yicha taqqoslanadi va ulardan eng maqbuli tanlanadi).
Qaror qabul qilishda albatta qo’yilgan maqsad asosiy rol o’ynaydi. Aytaylik, O’lmas Umarbekovning «Qiyomat qarz» kitobi bitta. Lekin uni o’qishni xohlaganlar ko’pchilik. Ular o’rtasida kitobni qanday taqsimlash mumkin?
Ana shu modeldan kelib chiqib, qaror qabul qilish setkasini quyidagicha ifodalash mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
