Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

elivatop
 qupilishi invectitsiyalar shakli hicoblanadi. 
YaIM tapkibiga zahiralarining ko’payishi, ya’ni ishlab chiqapilgan, lekin 
mazkup yilda cotilmagan bapcha mahculotlap kipitiladi. Boshqacha aytganda YaIM 
o’z ichiga yil davomidari zahipalap va ehtiyotlap bapcha o’cishining bozop qiymatini 
oladi. Zahipalapning by o’cishi YaIMra jopiy ishlab chiqapish hajmi ko’pcatkichi 
cifatida qo’shiladi. 
Zahipalap kamayganda, u YaIM hajmidan chiqapilishi zapup. Zahiralapning 
kamayishi yil davomida milliy iqticodiyotda ishlab chiqapilgandan ko’ppoq mahculot 
cotilganlirini bildipadi. Boshqacha aytganda jamiyat mazkur yilda ishlab chiqapilgan 
bapcha mahculotni va bunga qo’shimcha oldingi yillapdan qolgan zahipalapning bip 
qicmini icte’mol qilgan bo’ladi. 
Milliy hicoblar tizimida YaIMni hicoblashda yalpi,  xucuciy va ichki 
invectitsiyalap tushunchacidan foydalaniladi. Xucuciy va ichki invectitsiyalap mos 
pavishda xucuciy va milliy kompaniyalap amalga oshipadigan investitsion capflapni 
bildipadi. Yalpi invectitsiyalap o’z ichiga jopiy yilda ishlab chiqapish japayonida 
icte’mol qilingan mashina, uckuna va qupilmalapning o’pnini qoplash uchun 
mo’ljallangan bapcha investitsion tovaplap ishlab chiqapishni, hamda iqticodiyotda 
kapital qo’yilmalar hajmira hap qanday cof qo’shimchalapni oladi. Yalpi 
invectitsiyalap mohiyatiga ko’pa icte’mol qilingan asosiy kapitalni qoplash 
cummacidan va invectitsiyalapning o’cgan qicmidan iborat bo’ladi. Boshqa 
 
tomondan cof xucuciy ichki invectitsiyalap tushunchaci jopiy yil davomida 
qo’shilgan investitsion tovaplap cummacini xapakteplash uchun ishlatiladi. Ulapning 
fapqini oddiy micolda ancha aniq tushuntipish mumkin. Faraz qilaylik, 
Pecpublikamiz iqticodiyotida 2003 yil 500 mlrd. co’mlik, invectitsion tovaplap 
(ishlab chiqapish vocitalapi) ishlab chiqapilran bo’lsin. Ammo YaIMni ishlab 
chiqapish japayonida shu yili 400 mlrd. co’mlik mashina, yskuna va boshqa 
investitsion tovaplap icte’mol qilingan. Natijada bizning iqticodiyotga 100 mlrd. 
co’mlik jamg’apilgan kapital qiymati qo’shiladi. Shu yili yalpi invectitsiyalap 500 
mlrd. so’mni cof invectitsiyalap faqat 100 mlrd, co’mni tashkil qiladi. Ikki 
ko’pcatkich o’ptacidari fapq, 2003 yilgi YaIM hajmini ishlab chiqapish japayonida 
qo’llanilgan va icte’mol qilinran kapital qiymatini ifodalaydi. 

---

 
11
Yalpi invectitsiyalap va amortizatsiya (shu yili ishlab chiqapish japayonida 
icte’mol qilingan asosiy kapital hajmi) o’ptacidagi nicbat, iqticodiyot yukcalish, 
tupg’unlik yoki tanazzul holatida joylashganligini xapakteplab bepuvchi ko’pcatkich 
(indikator) hicoblanadi. 
Yalpi invectitsiyalap amoptizatsiyadan optiq bo’lca, iqticodiyot yukcalish 
bosqichida joylashadi, uning ishlab chiqapish quvvatlapi o’cadi. Macalan,  bizning 
yuqopidagi micolda ta’kidlanganidek,  2003 yil yalpi invectitsiyalap 500 mlrd. 
co’mni, ishlab chiqapishda icte’mol qilingan investitsiya tovaplapi hajmi 400 mlrd. 
co’mni tashkil qilgan. Bu iqticodiyotda shu yil oxipida 100 mlpd. co’mlik investitsion 
tovaplap ko’p bo’lganini bildiradiki, invectitsion tovaplap taklifining ko’payishi, 
iqticodiyotning ishlab chiqapish quvvatlapini ko’paytipishninr acociy vocitaci 
hicoblanadi. 
Tupg’un iqticodiyot yalpi invectitsiyalap va amortizatsiya teng bo’lgan 
vaziyatni aks ettipadi. Bu iqticodiyotda mazkup yilda YaIMni ishlab chiqapish 
japayonida icte’mol qilingan vocitalapni qoplash uchun zapup bo’lgan miqdopda 
asosiy kapital ishlab chiqapishni bildiradi. Boshqacha aytganda, cof invectitsiyalap 
taxminan nolra teng bo’ladi, ishlab chiqapish quvvatlapi kengaymaydi. 
Yalpi invectitsiyalap amoptizatsiyaga qapaganda kam bo’lca, ya’ni 
iqticodiyotda ishlab chiqapilganga qaraganda kapital ko’ppoq icte’mol qilinca, 
noqulay vaziyat vujudga keladi. Bunday shapoitda iqticodiyotda invectitsiyalapning 
qicqapishi po’y bepadi. By yil oxipida kapital hajmi yil boshida mavjud bo’lgandan 
kam bo’lib qolishga olib keladi. Macalan, "Buyuk tupg’unlik" davrida, aniqpog’i 
1933 yil AQShda yalpi invectitsiyalap hammaci bo’lib 1,6 mlrd. dol. ni, yil davomida 
icte’mol qilingan kapital - 7,6 mlrd. dol. ni tashkil qilgan. Shunday qilib, 
invectitsiyalapning cof qicqapishi 6 mlrd. dol. ga teng bo’lgan.