Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

1. Jahon xo’jaligining tashkil topish bosqichlari va asosiy belgilari. 
 
Jahon xo’jaligini tarixi juda uzoq va murakkabdir. Jaxon xo’jaligini bog’lovchi 
vositalardan eng birinchisi savdo bo’lgan. Savdo-sotiq tufayli jaxon xo’jaligi doimo 
rivojlanib, taraqqiy qilib borgan. Jaxon xo’jaligi tarixan dastavval kapitalistik jaxon 
xo’jaligi sifatida vujudga keldi. Bu davr XIX asr XX asr boshlarini o’z ichiga oladi. 
Bu davrda jaxon xo’jaligida rivojlangan kapitalistik davlatlar hukmronlik qildilar. 
Dunyo ikki toifadagi davlatlardan ya’ni mustamlakachilar va mustamlaklardan iborat 
bo’ldi. 1917 yil Rossiyada Oktyabr inqilobi natijasida ahvol tamomila o’zgardi. 
Jaxon xo’jaligi Jaxon xo’jaligi ikki ijtimoiy-iqtisodiy sistema xo’jaligidan iborat 
bo’lib qoldi. Sobiq SSSR ning ikkinchi jaxon urushida Germaniya ustidan g’alaba 
qilishi natijasida jaxon sotsialistik xo’jaligi sistema qaror topdi. Shu bilan birga 
mustamlakachilik ham emirilib barxam topdi.  
Jahon sotsialistik xo’jaligi 1990 yilga qadar jaxon kapitalistik xo’jaligidan 
ajralgan holda o’zaro muxoliflikda yashab keldi. Keyingi davr umumjaxon xo’jaligini 
tan olmay yashash mumkin emasligini tobora yaqqol ko’rsata boshladi. Ayniqsa,  
insoniyat ustidan yadro quroli xavfini kuchayishi,  iqtisodiy tanglik,  xalqlarni o’z 
erki-mustaqilligi uchun intilish,  o’zini eng yuqori cho’qqisiga erishdi. Mana shular 
oqibatida umuminsoniy qadriyatlar har qanday narsadan ustun ekanligi,  insonni sog’-
salomat qolish muammosi, jaxonshumul umuminsoniy muammolarni xal etish 
masalasi vujudga keldi. Bularni hal qilish o’zaro muxoliflik bilan yoki yakka-yolg’iz 
kurash olib borish bilan hal bo’lmasligi barcha insoniyatga ayon bo’lab qoldi. 1985 
yilda sobiq SSSR da boshlangan qayta qurish 1991 yilga kelib jaxon sotsialistik 
sistemasini barbod bo’lishiga va SSSR ni parchalanib ketishiga olib keldi va sobiq 
SSSR tarkibiga kirgan respublikalar mustaqil davlatga aylandi. 1991 yil 30 dekabr 
Olma-Ota uchrashuvida sobiq SSSRning 11 respublikasi mustaqil davlatlar 
hamdo’stligini yaratdilar. O’zbekiston respublikasi ham shu hamdo’stlikka kirishi 
bilan jaxon xo’jaligiga ham bevosita kirib borishga muvaffaq bo’ldi. 
Jaxon xo’jaligi bir necha bosqichga ega. 
Jaxon xo’jaligi tarkibi uning tarkibi uning rivojlanishi bosqichlariga qarab 
o’zgarib bormoqda. Masalan, jaxon xo’jaligining birinchi bosqichi jaxon kapitalistik 

---

 
169
xo’jalik tanho hukmronlik qilgan davri bilan xarakterlanadi. Bu davr mustamlakachi 
davlatlarning xo’jaligi, mustamlaka davlatlar boyligi hisobiga rivojlanganligi bilan 
xarakterlanadi. Jaxon xo’jaligi rivojlanishining ikkinchi bosqichi 1917 yildan 1990 
yillargacha bo’lgan davrni o’z ichiga olib bu davr jaxon xo’jaligini bir-biriga qarama-
qarshi ikki xo’jalik ya’ni jaxon kapitalistik xo’jaligi va jaxon sotsialistik xo’jaligi 
hukmronlik qilganligi bilan xarakterlanadi. 1991 yildan boshlab jaxon xo’jaligi 
rivojlanishida yangi uchinchi bosqich boshlanadi. Bu bosqich hozirgi umumjaxon 
xo’jaligining yaxlitligi bilan xarakterlanadi.  
Hozirgi davrda jahon iqtisodiy rivojlanishining eng muhim xarakterli 
xususiyatlaridan biri - turli mamlakatlar va xo’jalik regionlari o’rtasidagi o’zaro 
bog’liklarning o’sib borishi hisoblanadi. 
Jahon xo’jaligida har bir o’zgarishlar (jahon bozoridagi narxlar harakati va 
alohida mamlakatning eksport imkoniyatidan tortib dunyo iqtisodiyotidagi tarkibiy 
siljishlar va xalqaro monopoliyalar faoliyatigacha) dunyodagi barcha mamlakatlar 
manfaatini o’ziga tortadi. Mamlakatning savdo, ishlab chiqarish, valyuta moliya 
sohalaridagi jahon tamoyillariga bog’liqlik ob’ektiv reallik hisoblanadi. Hozirgi 
davrda har qanday mamlakatni uning iqtisodi qanday rivojlangan bo’lishidan qat’iy 
nazar, jahon xo’jaligi aloqalariga jalb qilmasdan uning to’la qonli iqtisodiy 
rivojlanishini ta’minlash mumkin emas. 
Shu sababli Prezidentimiz I.Karimov «Mamlakatning jahon xo’jalik 
aloqalarida, xalqaro mehnat taqsimotida keng miqyosda ishtirok etishi ochiq turdagi 
iqtisodiyotni barpo etishning asosidir»
1
, deb ta’kidlaydi. 
Dunyo bir-biridan maqsadlari, amal qilish mexanizmi bilan farqlanuvchi turli 
xil ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar, xalqaro guruhlarga bo’lingan. Jahon hamjamiyati 
mamlakatlarini turkumlash har xil mezonlar asosida amalga oshiriladi. Yaqin 
vaqtlargacha bizning adabiyotimiz sotsializm dunyosi, kapitalizm dunyosi va 
uchinchi dunyo mamlakatlari degan tushunchani singdirib keldi. 
Jahon hamjamiyati mamlakatlarini turkumlashga umumiy asosda yondashib 
xo’jalik tizimlarining xususiyatlariga mos ravishda davlatlarning uchta guruhini 
ajratib ko’rsatish mumkin: rivojlangan, bozor iqtisodiyotida rivojlanayotgan va bozor 
iqtisodi mavjud bo’lmagan mamlakatlar. Rivojlanganlik darajasi bo’yicha ham o’z 
navbatida uchta guruh farqlanadi: kam, o’rtacha va yuqori rivojlangan mamlakatlar. 
Shimoliy-Sharqiy Osiyo va Lotin Amerikasidagi yangi industrial mamlakatlar 
(YaIM), yuqori daromadli neft eksport qiluvchi mamlakatlar (Saudiya Arabistoni, 
quvayt va boshqalar) eng kam rivojlangan mamlakatlar (EKVI), shu jumladan eng 
kambag’al mamlakatlar (Chad, Baengladesh, Efiopiya), har xil regional ittifoqlar va 
internatsional guruhlarga ajratiladi. 
Bu barcha turli-tumanlik bir butun yaxlitlikka o’zaro iqtisodiy bog’liqlikning 
har xil jixatlari orqali tortiladi. Hozirgi xo’jalik aloqalarining chuqurlashib 
borayotganligi baynalminallashuvining kuchayishi hamda fan-texnika 
revolyutsiyasining keng qamrovli xarakteri, aloqa va kommunikatsiya vositalarining 
butunlay yangi roli sharoitida milliy iqtisodiyot o’z-o’zini ta’minlash orqali samarali 
amal qilish mumkin emas. 
                                                 
1
 Karimov I.A. «o’zbekiston buyuk kelajak sari» T.: «o’zbekiston», 1998. 267-bet.  

---

 
170
Jahon xo’jalik aloqalarining tez o’sishi shunday davrlarga to’g’ri keladiki, bu 
davrda ishlab chiqarish omillarining harakati tezlashadi, kapital milliy chegaradan o’sib 
chiqadi, ishchi kuchi migratsiyasi kuchayadi, xalqaro mehnat taqsimotining 
shakillanish jarayoni tezlashadi. Bu shundan guvohlik beradiki, xo’jalik aloqalarining 
baynalminallashuvini ko’p jihatdan ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish mantiqi 
taqozo qiladi, ya’ni u milliy chegaradan o’sib chiqadi va ob’ektiv ravishda ishlab 
chiqarishning baynalminallashuvini zarur qilib qo’yadi. 
Milliy xo’jaliklar va ular o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar negizida shakillangan 
jahon xo’jaligi asosida xalqaro mehnat taqsimoti yotadi.