Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

4. O’zbekistonda iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini  
o’zgartirish vazifalari. 
 
Iqtisodiyotni butunlay yangi tartiblar asosida isloh qilish uning rivojida 
nomutanosibliklar bo’lishi va tanglik holatlarning kelib chiqishini muqarrar qilib 
qo’yadi. Shu sababli iqtisodiyotni barqarorlashtirish, bozor iqtisodiyotiga o’tish 
jarayonida uni jonlantirish va bir tekis rivojlantirish yo’lidagi qonuniy bosqichdir. U 
iqtisodiy rivojlanishda butunlay inqirozga uchrashga chap berish uchun ishlab 
chiqarish va chiqarilayotgan mahsulot tarkibini o’zgartirishga, ya’ni tanglik 
holatlarga barham berishga yo’naltiriladi. Respublikada iqtisodiy islohatlarni amalga 
oshirishning dastlabki davrida barqarorlashtirish siyosatidan ko’zda tutilgan maqsad 
eng avvalo, makroiqtisodiyotda muvozanatni saqlash, ishlab chiqarishni keskin 
darajada pasayishining oldini olish va ommaviy ishsizlikning kelib chiqishiga yo’l 
qo’ymaslikdan iborat bo’ldi. Shu bilan birga bu siyosat pul emissiyasini boshqarish, 
uning qadrsizlanishining oldini olish, mamlakat to’lov balansini bir me’yorda saqlash 
kabi maqsadlarni ham o’z ichiga oladi. 
Respublikada barqarorlashtirish siyosatini ishlab chiqishda jahon tajribasida 
sinalgan yondashuvlar hisobga olinib ishlab chiqarish sohalariga ustunlik berildi. 
Moddiy ishlab chiqarish sohalarining rivojlanishida ularni tarkiban qayta qurish 
talablari ham ko’zda tutildi. Bunda asosiy e’tibor katta istiqbolga ega bo’lgan, butun 
xalq xo’jaligining rivojlanish tamoyillarini belgilab beradigan etakchi tarmoq va 
sohalarga qaratildi. 
Iqtisodiyotda zarur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirguncha ishlab 
chiqarishning orqaga ketishiga barham berish eng muhim maqsad bo’lib qoladi. Shu 
sababli respublikada 90-yillarning o’rtalaridayoq makroiqtisodiy barqarorlik sohasida 
ishlab chiqarish sur’atlarining pasayishini sekinlashtirishga moyillik ko’zga 
tashlanadi, ayrim ko’rsatkichlar bo’yicha esa o’sishga erishildi. Iqtisodiyotning ikkita 
etakchi tarmog’i sanoat va qishloq xo’jaligini isloh qilish va qo’llab - quvvatlashga 
qaratilgan tadbirlar natijasida sanoatda 1995 yildayoq qishloq xo’jaligida 1997 yilda 
ishlab chiqarishning orqaga ketishi to’xtatildi.  
Makroiqtisodiy barqarorlik siyosatida 1997 yil keskin burilish davri bo’ldi, 
islohatlar amalga oshirilgan davr davomida birinchi marta yalpi ichki mahsulotning 
o’sishi (105,2%) aholi sonining o’sishidan (101,8%) yuqori bo’ldi
1
. Bu ijobiy 
tamoyillar 1998 va undan keyingi yillarda mustahkamlab borildi. Natijada 2002 yilda 
YaIM - 4,2 foizga, sanoat ishlab chiqarish hajmi - 6,4 foizga, qishloq xo’jalik 
mahsulotlari - 3,2 foizga ko’paydi. Iste’mol mollari ishlab chiqarish 7,7 foizga 
chakana tovar aylanishi - 7,8 foizga, aholiga pullik xizmat ko’rsatish hajmi esa 14,0 
foizga ortdi. Davlat byudjeti kamomadi YaIM ning bir foizidan oshmadi. Naqd pul 
emissiyasi 9,4 foizni tashkil etdi. Jami pul massasi, belgilangan darajada - ya’ni 
YaIMga nisbatan 19 foizdan oshmadi
1
. 
Respublika milliy iqtisodiyotida erishilgan bu ijobiy natijalar tarkibiy qayta 
qurishlar asosida butunlay yangi xalq xo’jalik majmuasining bunyod etilganligi, 
                                                 
1
 O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi ma’lumotlari. 
1
 Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz ma’sulmiz. «Xalq so’zi». 
№
37. (2599). 

---

 
62
birinchi navbatda eng muhim makroiqtisodiy va takror ishlab chiqarish nisbatlarini 
davlat tomonidan samarali tartibga solishning natijasi hisoblanadi. Bunda asosiy 
e’tibor iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi, hududlarning tarkibiy tuzilishini 
takomillashtirishga qaratiladi. 
Tarkibiy siyosatning hududiy jihatlarini ta’minlash odamlar turmush darajasida 
vujdga kelgan hududiy nomutanosiblikni bartaraf etish, resurslar va ishlab chiqarish 
imkoniyatlaridan samarali foydalanishga erishishda katta ahamiyatga ega bo’ldi. 
Respublika iqtisodiyotining tarkibiy tuzilishini qayta qurishda ishlab 
chiqarilayotgan mahsulot turini o’zgartirish, uning sifatini yaxshilash va mahsulot 
tayyorlashga ketadigan jami xarajatlarni kamaytirish talablari ham hisobga olinadi. 
Iqtisodiyot tuzilishidagi o’zgartirishlar, chetdan mahsulot olib kelishni 
qisqartirish, xalq xo’jaligining xom ashyo etishtirishga qartilgan bir tomonlama 
yo’nalishini bartaraf etish va uninig eksport imkoniyatini kengaytirish, tarmoqlar 
ichidagi va hududiy jihatdan vujudga kelgan nomutanosibliklarni bartaraf etish 
asosida iqtisodiyotning mutanosib va barqaror rivojlanishini ta’minlash vazifalarini 
hal etish bilan bog’liqlikda amalga oshirildi. 
Shu vazifalardan kelib chiqib, iqtisodiyot ichki tuzilishidagi o’zgarishlar - 
respublikaning energetika va oziq-ovqat mustaqillligini ta’minlovchi tarmoqlarni 
rivojlan-tirishga qaratildi. Bunda birinchi navbatda eng muhim o’zak tarmoqlarni - 
neft va gaz sanoatini, energetikani, rangli metallurgiya sanoatini, mashinasozlik 
majmuasini, qishloq xo’jalik va agrosanoat majmuasining boshqa sohalarini 
rivojlantirishga ustunlik beriladi. 
Xalq xo’jaligining takror ishlab chiqarish tuzilishini tubdan o’zgartirish asosida 
umumiqtisodiy barqarorlikka erishishda iste’mol bilan jamg’arish fondi o’rtasidagi 
eng maqbul mutanosiblikni ta’minlash asosiy o’rin tutadi. Iste’mol fondining eng 
maqbul darajasiga erishish - ichki bozorda talab bilan taklif o’rtasida mutanosiblikni 
ta’minlashchda muhim rol o’ygaydi. Shu sababli davlat eng muhim makroiqtisodiy 
takror ishlab chiqarish nisbatlarini tartibga solib turuvchi omillarga ko’proq e’tibor 
berdi.  
Bozor iqtisodiyotiga o’tish darida iqtisodiyotni barqa-rorlashtirish muammosini 
hal etishda ishlab chiqarish infratuzilmasining muhandislik kommunikatsiyalari, 
transport va aloqa tizimi singari tarmoqlarini ustivor rivojlantirishga ham alohida 
e’tibor beriladi. 
Nomoddiy ishlab chiqarish sohasida tarkibiy qayta qurishlar faol investitsiya 
siyosatini o’tkazish orqali amalga oshirildi. Shu sababli respublika investitsiya 
bazasini rivojlantirishga katta e’tibor berilib, bunda o’z sarmoyalarimiz, tashqi 
kreditlar, bevosita investitsiyalar va ularning barcha manbalaridan o’rinli foydalanish 
ko’zda tutildi. Tashqi investitsiyalarni jalb qilishda bevosita investitsiyalar tarzida, 
davlat qarzlari, xalqaro moliya va iqtisodiy tashkilotlar, qarz beruvchi mamlakatlar 
moliyaviy-kredit resurslari shakllarida amalga oshirish mumkinligi hisobga olinadi.  
Shunday qilib, respublikada iqtisodiy islohotlar davomida makroiqtisodiy 
barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini qayta qurish vazifalariga 
aholining real turmush darajasini yaxshilash uchun zaruriy shart-sharoitlarni vujudga 
keltirish sifatida qaraldi. 

---

 
63
Iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini 
izchillik bilan o’tkazish va iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirishga yo’l tutilgan 
hozirgi sharoitda ham «...iqtisodiyotdagi tarkibiy  o’zgarishlarni izchil davom 
ettirish»
1
  iqtisodiyot sohasidagi eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 
Bu o’z navbatida boy tabiiy zahiralarimiz, mineral xom-ashyo, mehnat 
resurslarimizdan, intellektual hamda ilmiy-texnikaviy salohiyatimizdan to’liq va 
samarali foydalanishni taqazo etadi. 
Tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish mahalliy xom-ashyo va tabiiy 
imkoniyatlar asosida ishlaydigan, ilg’or zamonaviy texnologiyalarni joriy etgan 
holda, nafaqat ichki, balki tashqi bozorda ham raqobatga bardosh beradigan mahsulot 
ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga qaratilishi zarur. 
Yangi bosqichda xizmat ko’rsatish sohalarini rivojlantirish, ularning 
iqtisodiyotdagi o’rnini kuchaytirishga alohida e’tibor beriladi. Chunki, bu soha yangi 
ish joylarini yaratishning muhim omili bo’lish bilan birga, aholi turmush darajasining 
o’sishi ham uning rivojlanish darajasiga bog’liq. 
 
                                                 
1
 Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz. T.: «O’zbekiston», 2000, 15-bet. 

---

 
64