Toshkent moliya instituti "iqtisodiyot nazariyasi" kafedrasi "iqtisodiyot nazariyasi" fanidan

O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish diagnostikasi.

2019-yil 24-oktabr kuni Davlat statistika qo‘mitasida “O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish diagnostikasi: qanday qilib ko‘p va qulay sharoitga ega ish joylarni yaratish mumkin?” mavzusida seminar tashkil etildi. Unda qo‘mita markaziy apparati xodimlari ishtirok etdi.

Seminarda Jahon banki guruhining Yevropa va Markaziy Osiyo mintaqasida makroiqtisodiyot va fiskal boshqaruv bo‘yicha umumiy amaliyot departamenti katta iqtisodchisi Eskender Trushin mavzu yuzasidan fikr bildirdi.

Tadbirni o‘tkazishdan ko‘zlangan maqsad – O‘zbekistondagi iqtisodiy rivojlanish holatiga salbiy ta’sir etayotgan omil va ularni bartaraf etish yo‘llari borasida amalga oshirilgan tadqiqot ishi natijalari bilan seminar ishtirokchilarini tanishtirish.

Seminar davomida iqtisodiyotning eng dolzarb muammolaridan bo‘lgan –ishsizlik, bandlik, inflyatsiya masalalariga alohida to‘xtalib o‘tildi.

Shuningdek, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va aholi jon boshiga Yalpi ichki mahsulot ulushini oshirishda qaysi jihatlarga e’tibor berilish kerakligi, ularning iqtisodiy ahamiyati haqida ham fikr-mulohaza almashildi.

Iqtisodiy o‘sish va uning omillari nimalardan iborat?

«Iqtisodiyot saboqlari» rukni ostida berilayotgan gazetxonlar savollariga mutaxassis va olimlarning javoblari ko‘pchilikda katta qiziqish uyg‘otmoqda.

Navbatdagi savolga iqtisodchi Akrom Mo‘minov javob beradi:

- Iqtisodiy o‘sish deganda bevosita yalpi ichki mahsulot (YaIM) va uning aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi qiymatining ortishi tushuniladi.

Agar maqsad mamlakatning iqtisodiy salohiyatini baholash bo‘lsa, u holda YaIM hajmining o‘sish suratlaridan foydalaniladi.

Aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi YaIM esa aholining turmush darajasini baholashda qo‘llaniladi. Ushbu holatda YaIM hajmining o‘zgarish sur'ati bilan aholi sonining o‘zgarish sur'ati hisobga olinadi.

Agar YaIM hajmining o‘zgarish sur'ati aholi sonining o‘zgarish sur'atidan yuqori bo‘lsa, aholining turmush farovonligi ortadi. Agar ushbu ko‘rsatkichlar bir xil bo‘lsa, aholining turmush darajasi o‘zgarmaydi. Mabodo, YaIM hajmining o‘zgarish sur'ati aholi sonining o‘zgarish sur'atidan ortda qolsa, aholi turmush darajasining pasayishi kuzatiladi.

Bu o‘rinda iqtisodiy o‘sishga ta'sir qiluvchi ikki omilni keltirish kerak bo‘ladi. Ular: ekstensiv va intensiv omillar hisoblanadi.

Ekstensiv omil deganda ishlab chiqarishning eski shakli saqlab qolingan holda dehqonchilikda yer maydonini kengaytirish, sanoatda yangi quvvatlarni ishga tushirish orqali erishilgan iqtisodiy o‘sish tushuniladi.

Misol uchun, bir gektar pomidor maydonidan o‘rtacha 20 tonna hosil olinadi. Ekstensiv omilda pomidor ishlab chiqarish hajmini ikki marta oshirish uchun yana bir gektar yerga pomidor ekiladi va barcha agrotexnika tadbirlari xuddi oldingi bir gektar yerdagi kabi amalga oshiriladi, natijada yana 20 tonna hosil olinib, umumiy hosil 40 tonnaga yetkaziladi. Yoki non ishlab chiqarishni ikki hissa ko‘paytirish uchun mavjud korxonaga qo‘shimcha ravishda xuddi shunday quvvatga ega bo‘lgan yana bir korxona quriladi. Eks­tensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o‘zgarmay qoladi.

Iqtisodiy o‘sishning intensiv omiliga esa mahsulot chiqarish miqyoslarini kengaytirishga ishlab chiqarish vositalarini sifat jihatidan takomillashtirish, ya'ni ilg‘or texnologiyalarni qo‘llash, ishchilar malakasini oshirish, shuningdek, mavjud ishlab chiqarish salohiyatidan samarali foydalanish orqali erishiladi. Mazkur omil ishlab chiqarishning ichki resurslaridan unumli foydalangan holda, ortiqcha kuch, mablag‘ sarf­lamasdan mahsulot miqdorining o‘sishi va sifatining oshishida o‘z ifodasini topadi.

Intensiv usulda pomidor ishlab chiqarish hajmini ikki marta oshirish uchun 2 gektar yerga ekish shart emas, balki aynan o‘sha 1 gektar yerga ilg‘or agrotexnik usullarni tatbiq etishning (tomchilatib sug‘orish, yerga ishlov berishda texnikalardan foydalanish, yangi urug‘lar va ularni yetishtirishning ilg‘or usullarini qo‘llash va h.k) o‘zi kifoya. Yoki non ishlab chiqarishni ikki marta oshirishga oldingi eski texnikalar o‘rniga zamonaviylarini o‘rnatish, xodimlarning malakasini oshirish, ish kunini samarali tashkil etish or­qali erishish mumkin.

Lekin shuni ham alohida ta'kidlash lozimki, real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda, alohida-alohida mavjud bo‘lmaydi, balki muayyan uyg‘unlikda, bir-biri bilan qo‘shilgan tarzda bo‘ladi.

Xulosa

Hozirgi sharoitda faoliyat ko’rsatuvchi korxonalarning asosiy fondlari va yangi ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish samaradorligini oshirish iqtisodning o’sishida alohida o’rin tutadi. Korxonaning sanoat ishlab chiqarishdagi o’rni, uning moliyaviy holati, bozordagi raqobat bardoshligi ham yuqoridadilarga ham bog’liq bo’ladi. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy fondlarning har bir elementi roli, ularning jismoniy va ma’naviy o’zgarishlari, ulardan foydalanishga ta’sir etuvchi omillar haqidaaniq tasavvurga ega bo’lgan holda asosiy fondler va ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish samaradorligini oshirishga imkon beruvchi, ishlab chiqarish harajatlarini pasaytirish va mehnat unumdorligini ko’rsatishni usul va yo’nalishlarini aniqlash mumkin. Asosiy fondlardan va yangi ishlab chiqarish quvvatidan samarali foydalanishning ahamiyati beqiyos. Bu vazifani bajarish, jamiyat uchun zarur mahsulotlar ishlab chiqarishni ko’paytirish, yaratilgan ishlab chiqarish potensialining qaytimini oshirish va aholi talabini to’laroq qondirish, jihozlar balansini yaxshilash, mahsulot tannarxini tushirish, ishlab chiqarish rentabilligini korxona iqtisodiyotini o’sishi demakdir. Hozirgi sharoitda asosiy fondlar va yangi ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish samaradorligini ko’tarishga ta’sir ko’rsatuvchi yana bir omil paydo bo’ldi. Bu xo’jalik yuritishning hissadorlik shaklining va korxonalarni xususiylashtirishning rivojlanishidir. Har ikkala voreada ham, mehnat jamoasi asosiy fondlarning egasi bo’ladi. Ishlab chiqarish vositalarini real boshqarish imkoniga ega bo’ladi, asosiy fondlar ishlab chiqarish tarkibini mustaqil shakllantira oladi, maqsadli investitsiyalarnin oshirishga imkon beradigan korxona foydasidan mustaqil foydalana oladi. Real sektor korxonalarida yangi ishlab chiqarishni ishga tushirish va uni rivojlantirish iqtisodiy o’sishda katta ahamiyatga ega bo’lib, unda aholining turli-tuman mahsulotlarga bo’lgan talabini muntazam qondirish hozirgi davrining eng asosiy masalalaridan biridir. Ushbu kurs ishi ham dolzarb mavzuga bag’ishlangan bo’lib, 1 va 2 rejalarda yangi ishlab chiqarish samarasi, hamda 3- rejada uning iqtisodiy o’sishga ta’siri to’g’sida to’xtalib o’tildi.