Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

Qadriyatlar ierarxiyasi. Q

adriyatlar shaxs va jamiyat ehtiyojlari, manfaatlari bilan belgilangani bois, ular 

murakkab  tuzilishga  va  alohida  ierarxiyaga  ega  bo‘ladi.  Qadriyatlar  ierarxiyasi  zamirida  tirik  mavjudot 

---

 

 

 

 

107 

 

sifatidagi  inson  hayoti  uchun  zarur  bo‘lgan  fundamental  qadriyatlar  (tabiiy  boyliklar,  moddiy  yashash 

sharoitlari – turar joy, oziq-ovqat mahsulotlari, sog‘liqni saqlash va sh.k.) va insonning ijtimoiy mohiyatiga, 

uning  ma’naviy  tabiatiga  bog‘liq  bo‘lgan  oliy  qadriyatlar  yotadi.  Birinchi  guruhga  moddiy  (utilitar) 

qadriyatlar,  ikkinchi  guruhga  esa  ma’naviy  qadriyatlar  kiradi.  qadriyatlarning  birinchi  guruhi  insondan 

tashqarida  yotuvchi  maqsad  bilan  belgilanadi,  ikkinchi  guruh  ichki  asosga  ega.Moddiy,  utilitar  qadriyat 

vositaning qimmatidir, zero, narsaning foydaliligi u nimaga xizmat qilishga mo‘ljallangan bo‘lsa, shu vazifa 

bilan  belgilanadi.  O‘z  vazifasini  bajargach,  bu  narsa  qadriyat  sifatida  o‘z  ahamiyatini  yo‘qotadi.Moddiy, 

utilitar qadriyatdan farqli o‘laroq, ma’naviy qadriyat o‘ziga to‘q xusu- 

siyat kasb etadi va o‘zidan tashqarida yotuvchi motivlarga muhtoj bo‘lmaydi. Utilitar pragmatik qadriyatlar 

faoliyat maqsadini belgilasa, ma’naviy qadriyatlar inson faoliyatining mazmunini belgilaydi. 

SHunga  mos  ravishda  shaxsning  ma’naviy  dunyosi  ham  o‘z  ierarxiyasiga  ega  bo‘ladi.  Inson  ma’naviyati 

uchta:  ma’rifiy,  axloqiy  va  estetik  asoslarni  o‘z  ichiga  oladi.  Ularga  ma’naviy  ijodkorlarning  uch  tipi: 

donishmand  (biluvchi),  taqvodor  (avliyo)  va  san’atkor  mos  keladi.  Bu  asoslarning  o‘zagi  ma’naviyatdir. 

Bilim bizga haqiqatning tagiga etish uchun imkoniyat yaratib, to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatsa, axloqiy va estetik asos 

insonning o‘z egoistik «Meni» chegarasidan chetga chiqib,ezgulik urug‘ini sochish qobiliyati va ehtiyojini 

nazarda  tutadi.Ma’naviy  qadriyatlarning  o‘ziga  xos  xususiyati  shundaki,  ular  noutilitar  va  noinstrumental 

xususiyat  kasb  etadi:  ular  boshqa  biror  narsaga  xizmat  qilmaydi,  aksincha,  boshqa  barcha  narsalar  ularga 

bo‘ysunadi  va  oliy  qadriyatlar  bilan  bog‘liq  holdagina  muayyan  mazmun  kasb  etadi.  Oliy  qadriyatlarning 

yana  bir  xususiyati  shundan  iboratki,  ular  muayyan  xalq  madaniyatining  o‘zagi  hisoblanadi.  Madaniyatda 

odamlarning  fundamental  umuminsoniy  qadriyatlari:  tinchlik,  salomatlik  va  insoniyat  hayoti 

mujassamlashadi.  Madaniyatda  muloqot  qadriyatlari  (do‘stlik,  mehribonlik,  ishonch,  oila),  turmush  tarzi 

qadriyatlari  (ijtimoiy  adolat,  erkinlik,  inson  huquqlari  va  shu  kabilar  haqidagi  tasavvurlar)  o‘z  ifodasini 

topadi. Oliy qadriyatlar yo‘l tanlash vaziyatlarining cheksiz to‘plamida ro‘yobga chiqadi. 

SHunday  qilib,  qadriyatlar  tushunchasi  shaxsning  ma’naviy  dunyosi  bilan  uzviy  bog‘liq.