Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 

 

 

140 

 

uning  mazmuniga  tur  tushuncha  hosil  qiluvchi  belgilar  qo‘shiladi.  Natijada  unga  nisbatan  tur  hisoblangan  yangi 

tushuncha – «aylanma harakat» tushunchasi hosil bo‘ladi. 

CHegaralash  amalini  davom  ettirib,  «Erning  o‘z  o‘qi  atrofida  aylanishi»  tushunchasiga  o‘tish  mumkin.  Demak, 

chegaralash davomida hosil bo‘lgan har bir yangi tushuncha avvalgisiga nisbatan tur tushuncha bo‘ladi. CHegaralash 

amali yakka tushuncha hosil bo‘lguncha davom ettirilishi mumkin. CHunki yakka tushunchaga nisbatan tur bo‘lgan 

tushuncha yo‘q. 

Tushunchani chegaralash amalining tuzilmasi quyidagicha: 

A – Harakat. 

V – Mexanik harakat. 

S – Aylanma harakat. 

D – Erning o‘z o‘qi atrofida aylanishi. 

 Tushunchani  umumlashtirish  hajmi  tor  tushunchadan  hajmi  keng  tushunchaga  (tur  tushunchadan  jins  tushunchaga) 

fikran  o‘tishdan  iborat.  Bunda  berilgan  tushuncha  tur  tushuncha  deb  qabul  qilinib,  uning  mazmunidan  tur  hosil 

qiluvchi belgilar chiqarib tashlanadi. Natijada mazmun jihatidan unga nisbatan torroq, lekin hajmiga ko‘ra kengroq 

bo‘lgan  jins  tushuncha  hosil  bo‘ladi.  Masalan,  «aylanma  harakat»  tushunchasi  mazmunidan  faqat  ungagina  xos 

bo‘lgan tur belgilarni chiqarib tashlasak, «mexanik harakat» tushunchasini hosil qilamiz. Umumlashtirish amalining 

chegarasi eng umumiy tushuncha, ya’ni kategoriyadir. CHunki kategoriyalar uchun jins bo‘lgan tushuncha yo‘q. 

Tushunchani umumlashtirish amalining tuzilmasi quyidagicha: 

A – Erning o‘z o‘qi atrofida aylanishi.             

V – Aylanma harakat. 

S – Mexanik harakat. 

D – Harakat. 

 Tushunchani  chegaralash  va  umumlashtirish  amallari  kundalik  hayotimiz  va  ilmiy  bilishda  keng  qo‘llaniladi. 

Xususan, barcha kategoriyalar, ular yordamida ifodalanadigan nazariy qonunlar, g‘oyalar, nazariyalar mavjud empirik 

tushunchalarni, empirik qonunlarni umumlashtirish natijasida hosil bo‘ladi. 

Umumlashtirish  muhokama  yuritish  jarayonida  induktiv  xulosa  chiqarish  usulida  yaqqol  ifodalangan  bo‘ladi. 

Tushunchalarni umumlashtirishsiz fanning fundamental tushunchalarini yaratib bo‘lmaydi; mavjud bilimlarni tizimga 

solish qiyin va umuman, fan taraqqiy eta olmaydi. 

Tushunchalarni  chegaralash  amali  esa,  yaratilgan  umumiy  bilimlarni  (nazariy  tushuncha,  g‘oya,  nazariya  va  shu 

kabilarni)  talqin  etishda ishlatiladi.  Masalan,  Nyuton  mexanikasidagi  «Inersiya»  tushunchasi  Galiley  nazariyasidagi 

«Erkin tushish» tushunchasi yordamida tushuntirilishi mumkin. 

Tushunchaning  hajmini  unda  aks  etgan  predmetlarni  ayrim  guruhlarga  (ayrim  predmetlarga)  ajratish  yo‘li  bilan 

aniqlashga  tushunchani  bo‘lish  deyiladi.  Bo‘lish  amalini  bo‘linuvchi  tushuncha  (hajmi  aniqlanishi  lozim  bo‘lgan 

tushuncha),  bo‘lish  asosi  (predmetning  tushunchada  fikr  qilinadigan  birorta  umumiy  belgisi)  va  bo‘lish  a’zolari 

(bo‘lish  natijasida  hosil  qilinadigan  tur  tushunchalar)  tashkil  etadi.  Masalan,  «inson»larni  (bo‘linuvchi  tushuncha) 

jinsiga  ko‘ra,  (bo‘lish  asosi)  erkak  va  ayollar  (bo‘lish  a’zolari)ga  ajratish  yo‘li  bilan  uning  hajmi  aniqlanadi. 

Bo‘linuvchi  tushuncha  –  jins  tushuncha,  bo‘lish  a’zolari  –  tur  tushunchalar  bo‘lib,  ular  o‘zaro  birga  bo‘ysunish 

munosabatidadirlar. 

---