Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 

 

 

117 

 

Adabiyotlarda uchraydigan suitsidal harakatning 3 turini ko‘rib chiqamiz: 

▘ Namoyishkorana (demonstrativ)  

▘ Affektli  

▘ Haqiqiy 

Demonstrativ  hatti  –  harakatlar  –  bu  boshqalar  uni  qutqarishni  ko‘zlab,  o‘z  joniga  qasd  qilishning  bir 

ko‘rinishidir.  Bunda  o‘zgalarning  diqqatini  o‘ziga  jalb  qilish,  o‘ziga  nisbatan  boshqalarda  qiziqish 

uyg‘otish, boshqalarning rahmli bo‘lish hissini keltirish, tarafdor (hayrihoh bo‘lish), og‘ir gunohni (aybni) 

qilib,  jazodan  qochish,  ranjiganlik  uchun  o‘ch  olish,  adolatsizlik  atrofdagilar  ranjiganni  ayblash  holatlari 

uchraydi. SHuningdek, 16 yoshli bir qiz bir nechta aspirin va paratsetamol tabletkalarini qabul qilgan. Uning 

ta’kidlashiga  bunga  sabab  onasi  bir  yigit  bilan  do‘stlashishiga  qarshi  bo‘lganligi  va  uni  tushunishni 

xohlamaslik  bo‘lsa,  u  qizning  bu  tarzdagi  hatti-harakatlari  og‘ir  jarohatlanish  natijasida  o‘z  sog‘lig‘iga 

suiqasd qilib kasalxonama-kasalxona yurishi hayoliga kelmaganida.  

Affektiv suitsidial hatti – harakat – yuqori affekt holatida ruy berishi bilan xarakterlanadigan xulq–atvor tipi. 

Affekt holatidagi suitsidial harakatlar saxnalashtirilgan (spektakl) shaklida bo‘lishi mumkin, ammo yanada 

haqiqiy  niyatlar  ham  bo‘lishi  mumkin,  hattoki  o‘zoq  yillar  o‘tsa  ham.  Affektiv  holatlar  uzoqqa  tuzilishi 

shuni ko‘rsatadiki, suitsidial harakatlarda beqarorlik (ikkilanishlar) kuzatilishi mumkin. Bir kuni 14 yoshli 

qizoloq  otasi  o‘gay  ona  bilan  yashayotgan  xonadonga  keladi,  agar  otasi  uyga  qaytmasa  o‘zini  o‘ldirishini 

aytadi, bunga javoban o‘gay ona qizning qo‘liga pichoqni ushlatib, hoziroq shu ishni qilishi mumkinligini 

aytadi. Qiz pichoqni qo‘liga olgan holda chap qo‘liga bir necha marta uradi.  

Haqiqiy turdagi suitsidial harakatlar – uzoq vaqtlar puxta o‘ylangan, aniq bir maqsadga qaratilgan bo‘ladi. 

O‘smir bu ishni qilishdan oldin, shu ishning xavfsizligini o‘ylab qo‘yadi. 

Oiladagi  nosog‘lom  psixologik  muhit  va  oilaviy  tarbiyadagi  yo‘l  qo‘yilayotgan  nuqsonlar  hamda  ta’lim 

jarayonida  kuzatilayotgan  nuqsonlar,  bolalar  va  o‘smirlar  yashayotgan  mahallalar  hayoti,  ularning 

psixologik  muhiti  voyaga  etmaganlarda  xulq  og‘ishining  kelib  chiqishiga  o‘z  ta’sirini  o‘tkazmasdan 

qolmaydi.  Ma’lumki,  ob’ektiv  shart-sharoitlar  va  ijtimoiy  muhit  voqeahodisalari  o‘smirning  ongi,  xohish-

irodasiga bo‘ysunmagan holda ta’sir etadi va uning ongi, dunyoqarashi, shaxs sifatida shakllanish va xulq-

atvori  mazmunini  belgilab  beradi.  I.P.Pavlovning  ta’kidlashicha,  inson  va  hayvon  xulq-atvori  mazmuni 

nafaqat nerv sistemasining tug‘ma xususiyatlari, balki organizmga doimo ta’sir etib turuvchi tashqi ta’sirlar, 

ya’ni doimiy ravishda berib boriladigan tarbiya yoki ta’lim jarayoniga ham ham bog‘liq bo‘ladi.