Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

Immanuil  Kant

 

rivojlanish    g‘oyasini  quyosh  sistemasi  va  barcha  yulduzlar  dunyosini  izohlashga  tatbiq  etib,  uni  hatto 

insonning  ijtimoiy  rivojlanishiga,  xususan,  insonning  ahloqiy  rivojlanishiga  ham  joriy  etishga  urinadi. 

Kantning  shogirdi  Gerder  esa  rivojlanish  g‘oyasini  butun  xalqlarning  tarixi  taraqqiyotiga  va  insoniyat 

madaniyati  taraqqiyotiga  birinchi  bo‘lib  tatbiq  etadi.  Bu  davrga  kelganda,  dialektika  tushunchasi  endi 

rivojlanish  g‘oyasini ifodalay boshlaydi. 

Dialektikani  rivojlanish  haqidagi  har  taraflama,  mazmun  jihatdan  boy  va  chuqur  ta’limot  sifatida 

birinchi  marta  nemis  klassik  falsafasining  buyuk  vakili  Gegel  ishlab  chiqdi.  Gegelning  ulug‘  xizmati  shu 

bo‘ldiki,  u  birinchi  bo‘lib,  butun  tabiiy,  tarixiy  va  ma’naviy  dunyoni  bir  jarayon  shaklida,  ya’ni  uzluksiz 

harakat  qilib,  o‘zgarib,  qaytadan  tuzilib,  taraqqiy  qilib  turadigan  holda  ko‘rsatdi  va  bu  harakat  bilan 

taraqqiyotning  ichki  bog‘lanishini  ochib  berishga  urindi.  Natijada,  insoniyat  tarixi  insoniyatning  o‘zining 

taraqqiyot  jarayoni  sifatida  maydonga  chiqdi  va  endilikda  tafakkurning  vazifasi  bu  jarayonning  barcha 

yanglishib  yurishlari  ichida  uning  izchil  bosqichlarini  kuzatib  borish  va  zohiriy  tasodiflar  orasida  bu 

jarayonning ichki qonuniyatlarini isbot etishdan iborat bo‘lib qoldi. 

Gegelning taraqqiyot to‘g‘risidagi bu qarashi dialektika haqidagi falsafiy ta’limotni yanada boyitadi. 

Gegel  birinchi  bo‘lib  dialektikaning  barcha  kategoriyalari  va  qonunlarini  ta’riflab  bergan  edi.  Lekin 

dialektika  Gegelda  mistiklashtirilgan,  bir  tomonlama,  boshi  bilan  turgan  dialektika  edi.  Chunki  Gegelning 

fikricha, dialektika  «fikrning har qanday ilmiy kengaytirilishining harakatlantiruvchi  jonidir va u shunday 

bir prinsipdan iboratdirki, bu prinsip yolg‘iz o‘zi fanning mazmuniga immanent aloqa va zaruriyat kiritadi». 

Keyingi  davrlarda  fan  va  amaliyot  rivoji  natijasida  dialektika  tabiat,  jamiyat  va  tafakkur 

taraqqiyotining, ulardagi aloqadorlik va bog‘lanishlarning eng umumiy qonunlari haqidagi fan; voqelikdagi 

narsa va hodisalar, ularning fikriy in’ikoslari o‘rtasidagi munosabatlarni ifodalovchi prinsiplar, ularni doimo 

o‘zgarish va rivojlanishda, ichki ziddiyatlar taqozosi bilan yuz beradigai  «o‘z harakati»da, deb qaraydigan 

bilish  nazariyasi;  har  tomonlama  boy,  ziddiyatlarga  to‘la  tarixiy  taraqqiyot  haqidagi  ta’limot  sifatida 

maydonga chiqadi. 

---