64
Xulosa
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning xilma-xil
shakllarining vujudga
kelishi hamda xo’jalik yuritishning zamonaviy usullarining joriy etilishi auditorlik
tashkilotlarida auditorlik xulosasi va hisobotini tuzish va taqdim etish borasida
ham ma’lum bir muammolarni vujudga keltirdi. Ushbu bitiruv malakavy ishimizda
auditorlik tekshiruvlarining natijalarini baholash va umumlashtirish hamda
auditorlik xulosasi va hisobotini tuzish bo’yicha taklif va amaliy tavsilar ishlab
chiqdik quyidagi xulosalar ishlab chiqildi.
I. Auditorlik hisoboti tuzishda tomonlarning huquqlari va burchlarini tartibga
solish.
Ularning o’zaro mas’uliyati mustaqil tekshirish chog’ida tomonlarning
huquqlari, burchlari va o’zaro mas’uliyati moliya nazoratida audit uchun xarakterli
uch xususiyat asosida o’rganildi. Ushbu dissertatsiyada auditorlarning tadbirkorlik
faoliyati va ular bajaradigan dalolat berish vazifasi natijalarining o’zaro bog’liqligi
jihatlari bo’yicha zarur aniqliklar ishlab chiqildi.
Ayni shu sababli, bunday munosabatlarning zarur va qat’iy
nazorat
qilinadigan sharti – bu tashqi auditorning tekshirayotgan iqtisodiy sub’ektning
ma’muriyatidan mustaqilligidir. Ilmiy ishda bunday mustaqillikning turli
muammolari umumlashtirildi va tafsillashtirildi. Unda mustaqillikning quyidagi
jihatlari muhokama qilingan:
1.
Tashkiliy mustaqillik: ta’sischilarning tarkibi bo’yicha; tashkiliy-huquqiy
shakli bo’yicha; mulkchilik shakli bo’yicha; ishlab chiqarish tuzilishi bo’yicha,
kadrlar tarkibi bo’yicha (jumladan shaxsiy va oilaviy sifatlar bo’yicha)
2.
Moddiy-texnikaviy mustaqillik: ustav kapitali miqdori etarliligi; muayyan
moddiy
texnika bazasining mavjudligi; zarur hollarda davlatning qo’llab-
quvvatlashi; xodimlarning moddiy ta’minlanishi darajasi.
Umumiy xulosa shundan iboratki, audit o’tkazish uchun tuzilgan
shartnomalarning dispozitiv jihatlaridan ayniqsa hozirgi sharoitda xatarlarni
oqilona taqsimlash uchun mumkin qadar to’la foydalanish lozim.
II. Auditorlik hisobotini ishonchliligini ta’minlash va xatarni kamaytirish
uchun dalillar to’plash.
Auditorlik xatarini kamaytirishning asosiy yo’llari maxsus
65
adabiyotlarida ko’p marta bayon qilingan modeli (DAR=IR
CR
DR) yo’nalishida
tadqiq etilgan. Auditorlik xatari komponentlari va uning darajasini auditorlik
dalillarini to’plash orqali komponentlar bo’yicha pasaytirish omillari tahlil qilindi.
Shu omillar orasida quyidagilar batafsil tadqiq etildi:
1. Oldingi auditorlik tekshirishlarining natijalari
yuzasidan chiqarilgan
xulosalar (nazorat tizimi samaradorligi baholash uchun asos sifatida); ichki nazorat
tizimining bo’sh joylari borligi to’g’risida auditorlik dalillarining mavjudligi;
ma’muriyatga yoziladigan xatda shu bo’sh joylarni ko’rsatish; joriy yilda ichki
auditorlar yordamida shu bo’sh joylarni o’rganish va mustahkamlash; mustaqil
auditor yordamida bo’sh joylarni tugatish imkoniyati;
nazorat tizimining shu
uchastkasi o’z holiga tashlab qo’yilgani yoki aksincha – yaqinda tahlili qilingan va
bu sohada ishlarning ahvoli mustahkamlangani.
2. Hisobotning o’zi tahlil qilishga auditorlik tadbirlariga, to’plangan dalillarga
asoslangan xulosalar; foydanilgan usullarni baholashdagi sub’ektivlik darajasi;
hisobot mijoz firmasini boshqarishda yuz bergan tarkibiy o’zgarishlar;
operatsiyalarning murakkabligi darajasi; faoliyatning ayrim uchastkalari bo’yicha
yakunlovchi ko’rsatkichlarning katta xatarga uchrashi mumkinligi, hisob siyosati
o’zgarishining jiddiy ta’siri; operatsiyalarning ularning turlariga ko’ra
operatsiyalarni amalga oshirish oralig’i; alohida e’tibor berish talab qiladigan havf-
xatar
kuchli zonalarining mavjudligi; qadrlar qo’nimsizligi, ularning professional
bilimini oshirish omillari; turli dasturlardan foydalanish chog’ida axborotni ishlab
chiqarish tizimining murakkabligi va boshqalar.
3. Auditor standart ijobiy xulosa berish chog’idagi aminlik darajasi mutloq
darajadan kam bqladi - bu fikr oldingi ikki fikrdan mantiqan kelib chiqadi, lekin
uni aloxida ta’kidlash muhim, chunki O’zbekistonda, xalqaro tajribada ham
auditorning ijobiy xulosasining vazni ancha yuqoridir.
4. Auditorlar va foydalanuvchilarning maqsadlaridagi
sanab qtilgan
ziddiyatlar sqzsiz ravishda ularning qrtasida boshqa ziddiyatlarni, jumladan pul
bilan baholanadigan ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Tajribaning ko’rsatishicha,
xaqiqiy auditorlik tekshirishi chog’ida nuqsonlarning aniqlanishi deyarli
66
muqarrardir. Taraqqiyotning eng maqbul yqlidan ma’lum darajada og’ishining
paydo bqlishi umuman har qanday xqjalik tizimiga xosdir. Shu sababli auditor har
gal har bir nuqsonning muhimligini (qilinayotgan hisobot segmentlaridagi
nuqsonlarni xam) baxolashga, to’plangan jami auditorlik
dalillarini kqrib
chiqishga, ularning buxgalteriya hisobotining tqg’riligiga va ishonchligiga umumiy
ta’sirini baholashga majbur bo’ladi.
Ma’muriyat tayyorlagan hisobotda u tasdiqlagan fikrning mohiyatini,
shuningdek, auditorlik dalillarining mohiyatini, ularni to’plash zarurati va
usullarini tadqiq etish auditorlar ishining asosiy qismidir. Shunga muvofiq ravishda
bu axborot xatari, shuningdek auditorlarnig tadbirkorlik
xatari darajasini
pasaytirishning qudratli omili hamdir.
Bitiruv malakaviy ishda ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalarning amaliyotga
tadbiq qilinishi auditorlik tashkilotlarida auditorlik xulosasi va hisobotini tuzish va
taqdim etish jarayonini milliy va xalqaro standartlar asosida tashkil etish va
takomillashtirishda o’ziga xos o’rin egallaydi.
