Toshkent moliya instituti hamdamov baxrom kasimovich ilxomov shavkat islomovich

15.2. Kompyuterli tizimi muhitida audit o‘tkazish xususiyatlari 
Kompyuter 
dasturlarini 
qo‘llashda 
ma’muriyatning asosiy 
majburiyatlaridan biri - ichki nazoratning ish bilan ta’minlangan tizimini 
yaratishdir. Bu tizimga kompyuter tizimining nazorat muolajalari va 
nazorat siyosati kabi bo‘g‘inlari kiradi. Auditorning majburiyatiga 
kompyuter muhitida nazoratning nosamaradorligi tavakkalchiligini 
baholash kiradi. Ma’muriyat esa, o‘z navbatida, quyidagilarni 
ta’minlashi lozim: 
- kompyuter tizimida ma’lumotlarning to‘laligi va o‘z vaqtida 
yangilab turilishini; 
-ma’lumotlarni tahlil qilish jarayonida bajarilgan operatsiyalarning 
nazorat yozuvlarini saqlaydigan tizimlaridan foydalanishni; 
- auditorlarning tizimiga kirishini va ularga tizim ishi uchun 
javobgar bo‘lgan mutaxassislardan yordam sifatida berishi. 
Ma’lumotlarni kompyuterlarda qayta ishlashning o‘ziga xos 
xususiyatlarini inobatga olish kerak. Bu xususiyatlar quyidagicha 
gruxlashtiriladi:
Nazorat yozuvlari.
Ba’zi kompyuter tizimlarida operatsiyalarning 
bajarilganligi haqida muhim nazorat yozuvlari ma’lum bir vaqtgacha 
saqlanadi yoki bu yozuvlar faqat mashina o‘qiydigan shaklda bo‘ladi. 
Bajariladigan operatsiyalarning bir xildaligi
. Ma’lumotlarni 
kompyuterda qayta ishlash jarayon buxgalteriya hisobi yuritishda 
o‘xshash operatsiyalarni bajarish uchun bir xilda bo‘lgan komandalarni 
ishlatishni ko‘zda tutadi. Bu esa, o‘z navbatida, ma’lumotlarni qo‘lda 
qayta ishlash paytida ro‘y berib turadigan xatolarning umuman 
qaytarilmasligini ta’minlaydi. Dasturiy xatolar esa bir xil sharoitda 
o‘xshash operatsiyalarning barchasini noto‘g‘ri qayta ishlanishiga olib 
keladi. 
Ma’muriyat tomonidan nazoratni kuchaytirish imkoniyatlari
. 
Kompyuter tizimida ko‘plab tahliliy dasturlarning borligi ma’muriyatga 
korxona yoki firmaning faoliyatini nazorat qilish va baholash imkonini 
beradi. 
Auditorlik tekshirishni amalga oshirishda auditorlik xulosasini 
berish uchun tizimning kuchli va zaif tomonlarni ko‘rsatib, to‘la 
ma’lumot olishga imkon beradigan aniq uslubiyotga amal qilish zarur. 
Bunda katta kompaniyalar buxgalteriyasiniing markazlashtirilish 
darajasini inobatga olish kerak.
Markazlashtirish darajasining yuqoriligi muhim ma’lumotlar 

---

282 
bo‘yicha bajariladigan barcha muomalalar ustidan amalga oshiriladigan 
nazorat bilan xarakterlanadi. Nazoratning holati, apparat va dasturli 
vositalar firmaning barcha bo‘g‘inlari uchun bir turda bo‘lishi mumkin. 
Aksincha, ma’lumotlarni markazlashgan tarzda qayta ishlanishi hududiy 
jihatdan yiroq bo‘lgan bo‘limlarni boshqarish va nazoratni mustaqil 
ravishda amalga oshirishlariga imkon beradi. Bu sharoitda apparat va 
dasturiy vositalar turli xilda bo‘lishi mumkin va nazorat paytida kerakli 
ma’lumotlarni olish uchun ko‘p miqdordagi kompyuterlarni ko‘rib 
chiqishga to‘g‘ri keladi. Ma’lumotlarni kompyuterda qayta ishlash bilan 
bog‘liq bo‘lgan mutaxassislarning miqdorini va ularning kompyuter 
texnologiyasidan xabardorlik darajasini ham baholash zarur. 
Avtomatlashtirilgan 
audit 
uslublarining 
qo‘llanilishi 
soha 
mutaxassislarining bo‘lishini talab qiladi. Tekshirish jarayonida 
ma’lumotlarni kompyuterlarda qayta ishlashning auditga ta’sirini 
baholash uchun, buxgalteriya hisobi opreratsiyalarining bajarilish yo‘lini 
aniqlash hamda auditorlik muolajalarni ishlab chiqish va bajarish uchun 
mutaxassislarni jalb qilish mumkin. Ma’lumotlarni qayta ishlash 
bo‘yicha, dastur tillari bo‘yicha, paketi bo‘yicha ham mutaxassislar 
talab qilinishi mumkin. Tizimlar bo‘yicha mutaxassislar, dasturchilar va 
operatorlar 
o‘rtasida majburiyatlarning taqsimlanishini o‘rganib 
chiqilishi zarur. 
Auditor ichki nazorat uslublarini o‘rganishda quyidagi masalalar 
yuzasidan tasavvurga ega bo‘lish kerak: 
- tizimlar va hujjatlarni ishlab chiqish andozalari, ulardan 
foydalanish darajasi; 
- nazorat usullarining mavjudligi, sifati, dasturlari va tizimning
har xil ko‘rinishlari; 
- moliyaviy va boshqa hisobotlarga kirishning qulayligi, masalan, 
ma’muriyatga taqdim etiladigan ma’lumotlar. 
Buxgalteriya hisobi tizimini o‘rganishda auditor tizimda amalga 
oshiriladigan 
muomalalarning 
ketma-ketligini 
o‘rganishi zarur.
Muomalalar ketma-ketligi zanjirini aniqlash firma tomonidan taqdim 
qilingan yozma izohini ko‘rib chiqishdan boshlanadi. Ma’lumotlarni 
qayta ishlashning kompyuter tizimidan foydalanilganda yozma izoh o‘z 
ichiga foydalanuvchilar uchun qo‘llanma va ko‘rsatmalarni, fayllar 
tuzilmasini, sxemalar blokini va sharhlarni olishi kerak. Ichki audit 
uchun javobgar shaxslardan buxgalteriya hisobi tizimini tushunish 
uchun foydali bo‘lgan, muomalalar bajarilishining ketma-ketligiga 
taalluqli bo‘lgan tayyor hujjatlarga ega bo‘lish mumkin. Shu sababli, 

---

283 
tekshirishni rejalashtirishning avvalida shunday hujjatlar mavjudligini 
aniqlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu tavakkalchilikni baholash bilan 
bog‘liq. 
Kompyuter 
tizimida 
tavakkalchilikni 
baholash 
quyidagi 
harakatlarni o‘z ichiga oladi: 
- amaldagi buxgalteriya ma’lumotlarida uchraydigan turli xildagi 
xatolar va ularni guruxlashtirish; 
- muomalalar ketma-ketligi zanjirida ma’lum bir turdagi 
xatolarning paydo bo‘lish ehtimoli bor joylarni aniqlash; 
- nazoratning aniq maqsadini amalga oshirilishini ta’minlaydigan, 
maxsus muolajalarni belgilash; 
- nazorat asosiy muolajalarining bajarilish samaradorligini 
ta’minlash uchun zarur bo‘lgan yordamchi muolajalarni belgilash; 
-nazorat muolajalari ta’minlaydigan nosamaradorlik tavakkalchiligi 
darajasini aniqlash maqsadida nazorat muolajalari tuzilmasini baholash. 
Kompyuterlar qo‘llanganda quyidagi holatlarda xatolar paydo 
bo‘lishi mumkin: 
- tizimni ishga tushirishga ruxsat olish bo‘yicha vazifalar zanjiri 
bilan bog‘liq boshlang‘ich ma’lumotlarni tayyorlashda; 
- ma’lumotlar mashinasiz qayta ishlanganda, masalan buxgalteriya 
ma’lumotlari qo‘lda hisoblab chiqilganda; 
- boshlang‘ich ma’lumotlarni mashina o‘qiydigan shaklga 
keltirganda; 
-qayta 
ishlashda 
foydalanish 
uchun 
kirish 
fayllari 
moslashtirilganda; 
- ma’lumotlarni bir dasturdan ikkinchi dasturga o‘tkazishda; 
- chiqish fayllarini yaratish yoki asosiy fayllarga tuzatish kiritish; 
- kompyuter tomonidan muomalalar qayd etilishida; 
- chiqish fayllari va hisobotlarning yuzaga kelishida; 
Bunday ko‘rinishdagi xatolar, kompyuter tizimida, auditor 
tomonidan faoliyat rejalashtirilishida inobatga olinishi shart. Oddiy 
kompyuter tizimlarida ma’lumotlar to‘laligicha markaziy kompyuterda 
qayta ishlanishini nazarda tutish maqsadga muvofiq. 
Ma’lumotlarni qayta ishlash, ularni guruhlashni ko‘zda tutadi. 
Operator kompyuterning kutubxonasidan kerakli bo‘lgan dasturlar va 
asosiy fayllarni chaqiradi. Tizimni ekspluatatsiya qilish bo‘yicha 
qo‘llanmadagi ko‘rsatmalarga binoan bir turdagi muomalalar, ayni bir 
xil dasturlar va asosiy fayllarni qo‘llash bilan amalga oshiriladi. 
Kompyuter tizimidagi nazorat muolajalarini ikki - umumiy va 
ustama bosqichlarga bo‘lish mumkin. Nazoratning umumiy muolajalari 

---

284 
kompyuter tizimining barcha yoki ko‘pchilik funksiyalari uchun qo‘l 
keladi. Bularga, dasturlar va ma’lumotlar bazasi fayllariga kirishni 
nazorat qilish kiradi. Nazoratning ustama muolajalari kompyuter 
hisobining 
aniq 
funksiyalari 
bilan 
bog‘liq 
bo‘lib, 
auditorlik 
tekshirishining boshlang‘ich bosqichida ko‘rinadi. 
Moddiy boyliklarning saqlanishi, yozuvlarning yuritilishi, davriy 
solishtirish kabi funksional majburiyatlarning taqsimlanishi kompyuter 
tizimi uchun, avtomatlashmagan tizimdagi singari, ahamiyatga ega. Shu 
bilan birga faqat kompyuter tizimigagina xos bo‘lgan bir qator 
muomalalarning, xususan, tizimda tahlil, dasturlashtirish, mashinaviy 
muomalalarning mavjudligi ularning keyingi taqsimoti maqsadga 
muvofiqligini shart qilib qo‘yadi. 
Hujjatlashtirishni tahlil qilish auditorlarga tizim mohiyati haqida 
tasavvurga ega bo‘lish va hujjatlashtirishning mosligini baholash 
imkonini beradi.