Toshkent moliya instituti hamdamov baxrom kasimovich ilxomov shavkat islomovich

15.3. Kompyuterli tizimi muhitida audit o‘tkazishni 
takomillashtirish
Kompyuter tizimining eng kuchsiz joyi bu ma’lumotlarni kiritish 
jarayoni bo‘lib, bunda xo‘jalik muomalalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar 
boshlang‘ich hujjatlardan dasturiy muhitga o‘tkaziladi. Agar ma’lumot 
noto‘g‘ri kiritilgan bo‘lsa, ular qayta ishlash paytida ko‘rinmasligi 
mumkin, shuning uchun keyin topilgan xatoni tuzatish oson kechmaydi. 
Xatolarni aniqlash uchun nazoratning quyidagi maxsus muolajalarini 
qo‘llash mumkin: 
- yozuvlar miqdori xo‘jalik muomalalari bo‘yicha qayta ishlangan 
hujjatlar miqdori bilan solishtiriladi. Yozuvlar miqdorining qayta 
ishlangan hujjatlar miqdori bilan farqi ayni bir hujjatning ikki marta 
qayta kiritilganligini bildiradi. 
- nazorat summalari schyotlar guruhi bilan bog‘liq. Schyotlar 
guruhi analetik hisob ma’lumotlari bilan taqqoslanadi. 
- operatorga ma’lumotlarini tayyorlash uchun berilgan schyotlar 
nomerining yig‘indisi. 
Ma’lumotlarni tayyorlashda qilingan xatolarni topish uchun
nazoratning turli dasturiy vositalardan foydalanish mumkin. Dasturli 
vositalar operatorlar tomonidan kiritiladigan komandalarni, ustama 
dasturlardan foydalanish vaqti va statistikasi «hisob jurnali»ni tashkil 
qilishi lozim. Bu jurnaldagi ma’lumotlarni nazoratchilar tahlil qilishlari 
shart. 
Kompyuterda qayta ishlash natijalari to‘g‘riligini tekshirishning 

---

285 
so‘nggi, yakunlovchi bosqichi chiqish ma’lumotlarining nazoratidir. Bu 
bosqichda fayllarga faqat vakolatli shaxslarning kirishini ta’minlash 
zarur. 
Chiqish ma’lumotlarning nazorat yig‘indisi ishlash jarayonining 
barcha natijalari bilan taqqoslanadi. Nazorat guruhining majburiyatiga 
nazorat summalari va chiqish ma’lumotlarining tahlili, hamda ularni farq 
qilish holatlarini auditdan o‘tkazish kiradi. 
Tizimda yuzaga keladigan chiqish ma’lumotlari ham faqat vakolatli 
shaxslargagina taalluqli bo‘lishi lozim. Hisobotlar nusxasini oluvchi 
abonentlar ro‘yxatini tuzish kerak va ichki hisobotlar tirajini qat’iyan 
cheklash zarur. 
Ma’lumotlarni kiritish, qayta ishlash, chiqarish sohalaridan birining 
zaif tomonlari auditor tomonidan alohida e’tiborga olinishi kerak. Ya’ni, 
ma’lumotlarni 
kiritish 
bosqichida 
nazorat 
yo‘qligi 
keyingi 
bosqichlardagi nazorat muolajalari bilan to‘ldirilishi mumkin.
Auditorlarning dasturlashtirish sohasida chuqur bilimga egaligi yoki 
xolis dasturchilarni ishga taklif qilishi audit shartnomasini tuzishda aks 
etishi zarur shart hisoblanadi. Umumiy tayinlangan dasturiy 
vositalardan foydalangan holda nazorat o‘tkazish audit sifatini oshirish 
imkonini beradi. Turli dasturlardan foydalanish parallel modellashtirish 
yordamida amalga oshiriladi. Parallel modellashtirishning kompyuter 
dasturlari - bu buxgalteriya hisobini yuritish va audit o‘tkazish 
dasturlarining uyg‘unlikdagi modelidir. 
Parallel modellashtirish usulini qo‘llash avvaliga etarli darajada 
katta xarajatlarni talab qilishi mumkin, lekin bu usulning samaradorligi 
kompyuter texnikasi qo‘llanilmay o‘tkazilgan auditorlik tekshirishi 
samaradorligidan ma’lum darajada yuqoridir. 
Ko‘pgina ishlab chiqilgan buxgalterlik dasturlari o‘z ichida nazorat 
vositalariga ega. Shu sababli, auditorlik dasturlaridan foydalanganda 
parallel modellashtirish usuli qo‘l keladi. 
Parallel modellashtirishda auditor tomonidan ajratib olingan fayllar 
kiritish paytida maxsus indikatorlar yordamida belgilanadi. Bu 
ma’lumotlarni nazorat yozuvlarini baholash uchun bosib chiqarish yoki 
fayllar ko‘rinishida saqlash mumkin. 
Belgilangan ma’lumotlar keyingi nazorat uchun maxsus fayllarga 
guruhlashadi. Auditorlik fayllarini tashkil qilishda ikki usul qo‘llanilib, 
ulardan biri «doimiy nazorat auditorlik fayli» (DNAF) sifatida 
belgilanishi maqsadga muvofiq. Belgilangan mezonlar bo‘yicha ajratib 
olingan ma’lumotlarni testdan o‘tkazish asosida yig‘ma hisobotlar tahlil 

---

286 
uchun bevosita auditorga kelib tushadi. Ichki audit nuqtai nazaridan 
DNAF usuli alohida e’tiborga ega. 
Ikkinchi usul - «tanlab olish nazorati auditorlik fayli» (TONAF) 
avvalgi usul bilan o‘xshash bo‘lib, ularning farqi shundaki, 
ma’lumotlarni belgilash uchun dasturga doimiy tanlab olish mezoni 
emas, balki tasodifiy ajratib olish moduli kiritiladi. Ma’lumotlarning 
qayta ishlanganligi to‘g‘risidagi hisobotlar auditorlik tahlil uchun 
dasturning har bir ish yuritganidan so‘ng olinishi mumkin. 
Tizimda yuzaga keladigan chiqish ma’lumotlari ham faqat vakolatli 
shaxslargagina taalluqli bo‘lishi lozim. Hisobotlar nusxasini oluvchi 
abonentlar ro‘yxatini tuzish kerak va ichki hisobotlar tirajini qat’iyan 
cheklash zarur. 
Ma’lumotlarni qayta ishlash, ularni guruhlashni ko‘zda tutadi. 
Operator kompyuterning kutubxonasidan kerakli bo‘lgan dasturlar va 
asosiy fayllarni chaqiradi. Tizimni ekspluatatsiya qilish bo‘yicha 
qo‘llanmadagi ko‘rsatmalarga binoan bir turdagi muomalalar, ayni bir 
xil dasturlar va asosiy fayllarni qo‘llash bilan amalga oshiriladi. 
Tizim ish yuritishining doimiy nazoratini tashkil qilish zarur. 
Buning uchun dasturiy vositalarning ish faoliyatining tahlil qilish 
maqsadida, odatda, kompyuterga maxsus elementlar quriladi, ularning 
vazifasi - kompyuter ishining samaradorligini aniqlashdir. Bu elementlar 
tizim modulini kim va qanday muomalalar uchun ishlatganligini 
aniqlash imkonini bergani tufayli auditor uchun ham qulaydir. 
Moddiy boyliklarning saqlanishi, yozuvlarning yuritilishi, davriy 
solishtirish kabi funksional majburiyatlarning taqsimlanishi kompyuter 
tizimi uchun, avtomatlashmagan tizimdagi singari ahamiyatga ega.