Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Monopolistik yoki nomukammal raqobat. 

Monopolistik raqobat 

sof raqobat bilan monopoliya o‘rtasidagi holat bo‘lib, u differensiatsiya 

strategiyasi tashqi raqobatli afzallikka asoslanadi. Buning ma’nosi shuki, 

raqobatchilar juda ko‘p bo‘lib, ularning tovarlari differensiyalangan, 

ya’ni xaridorlar nuqtayi nazaridan ular ajralib turuvchi sifatlarga egadir. 

Monopolistik (nomukammal) raqobat bozorida raqobatchilar soni 

yuqori (biroq sof raqobat bozoridagidan kam), ularning kuchi taxminan 

teng, lekin ularning tovarlari differensiallashgan (sifati, sotish shartlari, 

do‘konning joylashgan yeri va uning ish vaqti, joylash, reklama, savdo 

belgisi bo‘yicha). Narx ustidan nazorat cheklangan, monopollashgan 

raqobatli tarmoqqa kirish oson amalga oshiriladi, lekin mahsulotning 

xususiy xilma-xilligi va reklamaga ishlab berishga qo‘yilmalar zarur. 

Narxsiz raqobat ustun turadi. Narxsiz (bahosiz) raqobatning rivojla-

nishiga imkon bermaydigan sifat darajasida katta farqlar bo‘lmagan 

standartlashtirilgan mahsulotlar bozorida sof raqobat vaziyati o‘z o‘rniga 

ega bo‘ladi. Ushbu narxda xaridor uchun qaysi sotuvchidan xarid qilish 

farqsiz. Har bir firma ishlab chiqarish umumiy hajmining narx ustidan 

nazorat bo‘lmagan uncha katta bo‘lmagan qismini ishlab chiqaradi. 

Tovarga narx unga bo‘lgan talab va taklifning nisbatigagina bog‘liq 

bo‘ladi. Sotuvchilar daromad (foyda)lari darajasidagi farq ishlab 

chiqarish sarfi darajasida va tovarlar taqsimlanishi bilan bog‘liq. 

---

106 

 

Kompaniya uchun yagona mumkin bo‘lgan xarid chegarasi bozordagi 

narxning yuzaga kelgan darajasiga bog‘liq holda tovar ishlab chiqarish 

yoki sotish hajmini o‘zgartirish (variatsalash) hisoblanadi (qulay narxlar 

bo‘lganda ishlab chiqarishni ko‘paytirish naxlar pasayganda ishlab 

chiqarishni kamaytirish). 

Iqtisodiyot nazariyasi va hozirgi zamon amaliyoti ko‘rsatadiki, sof 

monopoliya va sof raqobat raqobat vaziyatining ikkita oxirgi (ideal) turi 

(ko‘rinishi) sifatida uzoq mavjud bo‘la olmaydi: 

-samarasi kam kompaniyalar o‘z o‘rnini o‘zining rivojlanish davo-

mida yiriklashadigan kompaniyalarga bo‘shatib, qashshoqlashadi: sof 

raqobat bozori oligopoliya yoki monopolistik raqobat holatiga o‘tadi; 

-davlat tomonidan monopoliyadan  chiqarish, yangi kompaniya-

larning bozorga kirib borishi, boshqasining o‘rnini bosuvchi tovarlarning 

paydo bo‘lishi sof monopoliyalashgan bozor ham oligopoliya yoki 

monopollashgan raqobat holatiga intilishiga olib keladi. 

Marketing tadqiqotlarida firma uchun muhimi raqobat darajasini va 

uning raqobatchilarining bozorda tutgan o‘rnini aniqlash hisoblanadi. 

Buning uchun nafaqat bozordagi raqobatchi firmalar sonini, shuningdek, 

ushbu bozordagi ularning ulushi miqdori va firmaning o‘zining bozorga 

oid ulushini ham bilish muhim.  

Ma’lum tovarning bozordagi ulushga bog‘liq holda firma raqobat 

kurashida to‘rt xil rol o‘ynashi mumkin. 

1.

 

Peshqadam (lider) (bozordagi ulushi – 40%), o‘zini boshqalarga 

nisbatan dadilroq his qiladi. Biroq ko‘pchilik unga yetib olishga urinadi, 

shuning uchun u yangi tovarni narxlash, sotish – (o‘tkazish)ni 

rag‘batlantirish sohasida birinchi bo‘lib tashabbus ko‘rsatadi. 

2.

 

Peshqadamlikka da’vogar (bozordagi ulushi–30%), peshqadam-

dan unchalik qolishmaydi, shuning uchun nafsoniyatli, peshqadamga 

hujum qilib turadi. 

3.

 

Davom ettiruvchi yoki o‘rgatuvchi (bozordagi ulushi – 20%) – 

bu rol kuch va mablag‘larini tejab, peshqadam ortidan sezilarli masofada 

ergashib borish, uning tovarlarini nusxalashda ko‘rinadi. 

4.

 

Nisher – bozordagi ulushi 10 % bo‘lib yetarlicha qanoatlangan 

miqdorda daromad oladi, ma’lum faoliyatga ixtisoslashadi, xaridorga 

ajoyib tovar yoki xizmatlar taqdim etadi. Bu rolda, qoidaga ko‘ra, yangi 

ish boshlaganlar bo‘ladi. Yangilar uchun, agar u o‘z joyi o‘sish 

imkoniyati bilan, lekin raqobatchilar uchun unchalik jozibador 

bo‘lmagan holda topgan bo‘lsa, muvaffaqiyatli (omadli) bo‘ladi. 

---

107 

 

Bozor ishtirokchilarining roli, ularning ichki va tashqi muhitiga 

ko‘plab omillarning ta’siri natijasida vaqti bilan almashadi. Masalan, 

avval o‘z ishini nisher sifatida boshlagan Sony bugungi kunda maishiy 

elektronika bozorida jahon peshqadami hisobalandi, 1973 – yilda mobil 

telefonni kashf etgan va 1983 yilda uni bozorga olib chiqqan Motorola 

bugungi kunda birinchilikni Nokiaga berib, jahonda ikkinchi o‘rinni 

band qildi va ikkinchi o‘rinni Samsungga bo‘shatib, uchinchi o‘ringa 

joylashdi. 

Va nihoyat, raqobat tahlilida muhim payt tovar va firmaning 

raqobatbardoshligini aniqlash hisoblanadi. Raqobat ustuvorligini 

yaratish va tutib qolish asosida bozor muhitining 3 ta subyektining mos 

holda o‘zaro ta’siri va munosabatlari tahlili yotadi. Birinchi subyekt – 

ma’lum mahsulot ishlab chiqaruvchi «bizning firma». Ikkinchi subyekt 

– ushbu mahsulotni sotib olishi mumkin bo‘lgan xaridor. Uchinchi 

subyekt – «bizning» firmamiz ishlab chiqaradigan mahsulot bilan 

xaridorning ehtiyojini qanoatlantirishga tayyor turgan, unga ana shunday 

mahsulotni sotishga tayyor raqobatchilar. Bu «uchlik» da asosiy xaridor 

hisoblanadi. 

Vositachilar - firma yoki jismoniy shaxslar ishlab chiqargan tovar 

va xizmat turlarini iste’molchilarga yetkazib berishga yordam beruvchi 

subyektlardir. Vositachilarning quyidagi turlari ko‘proq uchraydi: 

1) savdo vositachilari-mijozlarni qidirib topish va tovarlarni 

sotishga yordam beradi; 

2) logistika vositachilari - tovarlarni harakatlanishini tashkil qilishga 

ixtisoslashgan, tovarlarni transportirovka qilish va ularni saqlashga 

yordam beradigan firmalar; 

3) marketing vositachilari-marketing xizmati ko‘rsatuvchi tashkilot-

lar masalan, reklama, axborotlar va h.k.); 

 4)  moliyaviy  vositachilar-operatsiyalarni moliyalashtirish va 

sug‘urtalashga yordam beradigan kredit-moliya muassasalari mavjud. 

Savdo vositachilariga chakana va ulgurji savdogarlar kiradi.  

Logistik vositachilar-tovarlarni omborlarda saqlash, ularni 

transportirovka qilish, taxlash va bir shahardan ikkinchi shaharga 

yuborish funksiyalari bilan shug‘ullanadilar.  

 

Marketing vositachilari firmalar mahsulotiga talabni shakllantirish, 

bozorni o‘rganish, talabni optimallashtirishga yo‘naltirilgan chora-

tadbirlarni amalga oshiradilar.  

---

108 

 

Moliyaviy vositachilar firmalarning bank opertsiyalarini, sug‘ur-

talash, kreditlar olish kabi funksiyalarini amalga oshirishga yordam 

beradilar. 

Mahsulot yetkazib beruvchilar (ta’minotchilar) - bu kompaniya va 

uning raqobatchilarini resurs materiallari bilan ta’minlovchi firmalar 

yoki alohida shaxslar. Marketing bo‘yicha boshqaruvchilar o‘zlari 

ta’minlanadigan predmetning narxi, yetkazib berilishining me’yoriy va 

muntazam, sifatli bo‘lishini diqqat bilan kuzatib borishlari zarur, chunki 

bu borada turli xil tartib buzilishlari tayyor mahsulotlarni jo‘natish 

jadvalini izdan chiqarishi mumkin, demak savdo imkoniyatlari boy 

beriladi va firmaga nisbatan uning mijozlarining ishonchi yo‘qoladi.