Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

1.2- jadval

Marketingning fan sifatida rivojlanish evolyutsiyasi

Yillar

Nazariy asoslari

Usullar

Qo‘llash

sohalari

Tovar

haqida

ta’limotning paydo

kuzatuv, xarid va sotuv

ommaviy

1900-

bo‘lishi, tovar tarqatishga xos yon-

jarayonining tahlili,

tovarlar

ishlab

1950-

dashuv, eksport va sotuv nazariya-

iste’molchilarni sotib

chiqarish,

yillar

larining yaratilishi

olish qobiliyati tahlili

qishloq

xo‘jalik

tarmoqlari

Sotuv

haqida

ta’limot,

sotuv

rag‘batlar tahlili,

iste’mol

1960

hajmiga yo‘naltirilganlik tovar

va

operatsiyalar tahlili,

tovarlari

yillar

uning funksiyalariga urg‘u berish,

modellashtirish

iste’molchilari

distribyuterlik

nazariyasining

shakllanishi

Qaror

qabul

qilishning

ilmiy

Faktoring, diskrimenant

Ishlab

1970

asoslari. Marketing tavsiya qiladi,

tahlil, matematik usullar,

chiqarish

yillar

sotuvga yo‘naltirilganlik, iste’mol-

marketing modellari

vositalari

va

chiga qisman e’tibor

iste’mol

vositalari

iste’molchilari

Vaziyatli tahlil. Marketing menej-

pozitsiyalash, klaster

Ishlab

1980-

ment

funksiyasisifatida,

raqobat

tahlili, iste’molchilar

chiqarish

1990

tahlili

nazariyasi,

ekologiya

tipologiyasi, ekspertiza,

vositalari,

yillar

asoslarining shakllanishi, strategik

sabab va oqibat tahlili

iste’mol

marketing

vositalari,

xizmat

sohasi

iste’molchilari

1991

Marketing

haqidagi

ta’limot

pozitsiyalash, klaster

Ishlab

yildan

tadbirkorlikning

funksiyasi

va

tahlili, iste’molchilar tipo-

chiqarish

hozirga

instrumentariysi sifatida.

logiyasi, ekspertiza,

vositalari,

qadar

Bozor

tarmoqlari

nazariyasi,

iste’molchilar xulq-atvori

iste’mol

kommunikatsiyalar

nazariyasi

va

modeli, benchmarking,

vositalari,

o‘zaro ta’sir. Ijtimoiy va ekologik

o‘yinlar nazariyasi

xizmat

sohasi

yo‘naltirilganlik

iste’molchilari,

foydasiz

korxonalar,

tadbirkorlik

subyektlari

13
Shuni ta’kidlash lozimki, 90 - yillar o‘rtalarida bozor tarmoqlarida marketing kommunikatsiyalari to‘g‘risida nazariya va uslubiyotlar yara-tildi.

Rossiya Fanlar Akademiyasi, Sankt Peterburg moliya-iqtisod universiteti va boshqa oliy ta’lim muassasalari olim va tadqiqotchilari bozorni o‘rganish iste’molchilarni taqiq etish bo‘yicha ilmiy tadqiqot-larni kengaytirdilar. Marketing rivojlanishi evolyutsiyasi uning iqtiso-diyotning barcha sohalariga joriy etilishi bilan xarakterlanadi.

1-bosqichda Marketing amaliy iqtisodiyot sohasi sifatida ko‘rilib, sotuvni samarali tashkil qilish, sotuv jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlarni tahlil qilish, firma faoliyati rentabelligini oshirishga qara-tilgan.

2-bosqichda Marketingning turli konsepsiyalari shakllandi. Bu davrda marketingning asosiy funksiyalari bozorni o‘rganish, reklama, sotuvni rag‘batlantirish, sotuvni rejalashtirish kabilarga katta e’tibor qaratiladi.

3-bosqichda Marketing bozor konsepsiyasini boshqarish sifatida ko‘rilib, marketingning nazariy va uslubiy asoslarini rivojlantirishga zarurat tug‘ildi.

4-bosqichda Marketing rivojining evolyutsiyasi marketingni boshqarish nazariyasini ishlab chiqish, bozorni o‘rganish usullarini mukammallashtirsh, narx, kommunikatsiya, sotuv siyosatini amalga oshirish orqali qarorlar qabul qilishni to‘g‘ri amalga oshirish bo‘yicha nazariy va amaliy ko‘rsatmalar ishlab chiqildi.

5-bosqichda Marketing – menejment nazariyasi rivojlana boshladi. Bu nazariya zamonaviy axborot texnologiyalariga asoslangan holda bozor tarmoqlarining xususiyatlari, o‘zaro bir biriga ta’siri kabi masalalarga katta e’tibor berildi. Raqobatli bozor sharoitida tovar sifati uning xarakteristikasi, xizmat sifatiga asosiy e’tibor qaratildi. Ekologik marketing konsepsiyasi shakllandi.

O‘zbekistonda 1980-yillardan boshlab iqtisodiyot o‘quv yurtlarida marketing kurslari o‘qitila boshlandi. Shu yillari marketing masalalari bilan S. Salimov, S. G‘ulomov, A. Bekmurodov, J. Jalolov, M. Qosimova, D.Muhitdinov, X.Raimov, A. Soliyev kabi olimlar ilmiy tadqiqot ishlari olib bordilar. 1986-yilda «Sovplastital» qo‘shma korxonasida birinchi bo‘lib marketing bo‘limi tuzildi. Shuningdek, «Toshkent to‘qimachilik mashinasozlik zavodi» aksiyadorlik jamiyati, «V. P. Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlash-masi» davlat-aksiyadorlik birlashmasi, «Toshkent qishloq xo‘jaligi
14
mashinasozligi» aksiyadorlik jamiyati kabi korxonalarda ham marketing bo‘limlari ochildi.⁴

Mamlakatimizda hozirda faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari, yirik ishlab chiqarish korxonalarining aksariyatida marketing bo‘limlari ish olib boradi.

Yillar davomida marketingning roli juda o‘zgaradi. Marketingning-rivojlanishini tushunish zamonaviy marketingni tushunishga yordam beradi. Bozordagi holat, raqobat darajasi, atrof-muhitga qarab firmalar o‘zlari uchun turli marketing dasturlarini ishlab chiqishlari mumkin.
Marketing rivojlanishining 5 ta bosqichi:

0. 
   oddiy savdo –sotiq davri;
   
1. 
   ishlab chiqarish davri. Sanoat revolyutsiyasidan keyin to 1920-yillargacha ko‘p kompaniyalar ishlab chiqarish davrida edilar («Ishlab chiqarish davri» da kompaniyalar ma’lum turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan);
   

0. 
   realizatsiya davri.
   

1930-yillarga kelib G‘arb kompaniyalari ishlab chiqarish quvvatini keskin pasaytirdi, endi ishlab chiqarish muammo emas, balki raqobatda yengib chiqib o‘z mahsulotini sotish muhim edi, («Realizatsiya davrida» kompaniya raqobat kuchayganligi uchun sotuvga e’tibor qaratishi tushuniladi);

0. 
   marketing bo‘limi davri;
   
1. 
   marketing kompaniyasi davri;
   

Oddiy savdo-sotiq	Ortiqcha sotish
davri
Ishlab chiqarish davri	Taklifni ko’paytirishortiqcha
	sotish
Realizatsiya davri	Raqobatda yengish
Marketing bo’limi davri	Umumlashtirish va nazorat
Marketing kompaniyasi	Mijozni uzoq muddatli
davri	qanoatlantirish