talabalarning o‘ziga topshirish ularni fikrlashga, u yoki bu kategoriya,
149
Qadimdan xalq pedagogikasida topqirlikni tarbiyalash, zehnni
charxlash, o‘tkirlash, fikrlash qobiliyatini o‘stirishda qo‘llani-ladigan
xalqimiz, ayniqsa, yoshlar orasida eng ko‘p tarqalgan janrlardan biri -
topishmoq (jumboq)lardir. O‘z xususiyatiga ko‘ra topishmoqlar ikki va
undan ortiq kishi o‘rtasida qizg‘in bahslar, tortishuvlar orqali olib
boriladi.
Yosh avlodning fikrlash qobiliyatini o‘stirish va mustaqil faoliyatga
o‘rgatishda ijоdiy fikrlаshgа yo‘nаltirilgаn mеtоdlаr muhim аhаmiyatgа
egа. Ulаrdаn biri tоpishmоqlаrlаrdаn fоydаlаnish o‘zigа хоs jihаtlаri
bilаn аjrаlib turаdi. Odatda topishmoqda narsa, buyumlarning bir necha
belgilari aks etadi va unga qarab topishmoq javobi topiladi. Javob topish
uchun ularni taqqoslash, chuqur, atroflicha mushohada yuritish talab
qilinadi. Topishmoqlardan bog‘chadan boshlab, ya’ni insonda dastlabki
mushohada qilish shakllanishidan boshlab to umrini oxiriga qadar
foydalanish mumkin.
Topishmoqlar aqlni yuqori darajada bo‘lishini, o‘zida axloqiy
g‘oyalarni ifodalashga yordam beradi. U aqliy, estetik va axloqiy
tarbiyaga katta ta’sir o‘tkazadi. Qadimda hamma funksiyani bajargan
bo‘lsa, keyinchalik ko‘proq aqliy tarbiyalashda qo‘llanilgan.
Topishmoqlar
fikr
yuritishini
rivojlantirishga,
tahlil
qilishga,
predmetning, voqea-hodisalarning turli jihatlariga diqqat qaratishga
o‘rgatadi.
Aqliy jihatdan topishmoqlarni qo‘llashning afzalligi shundaki, u
tabiat, inson, jamiyat haqida ma’lumotlarni faol fikr yuritish jarayonida
amalga oshiriladi. Fikr yuritish xotirani rivojlantirishga xizmat qiladi.
Topishmoqlar odamning aqlini o‘stirishdagina emas, balki uni shaxs
bo‘lib shakllanishida ham katta rol o‘ynaydi. U kuzatish qobiliyatini
o‘stiradi. Topishmoqdagi narsa-buyumlarning bir necha belgilari aks
etadi. Ularga qarab topishmoqning javobi topiladi. Bu jarayon turli
belgilarni qiyoslash, atroflicha fikr yuritish, mushohada qilishga
o‘rgatadi.
Iqtisodiyotni o‘rganishda, iqtisodiy tafakkurni rivojlantirishda
iqtisodiy topishmoqlarni roli beqiyos, ularni qo‘llashning imkoni keng.
Iqtisodiyotni o‘rganishda odatda iqtisodiy kategoriya, tushunchalarni
o‘rganishga qaratilgan topishmoqlardan foydalaniladi. To‘g‘ri, iqtisodiy
masalalarga bag‘ishlangan xalq tomonidan ijod qilingan topishmoqlar
juda kam. Lekin ularni o‘qituvchining o‘zi namuna sifatida tayyorlab,
yoki manbasini ko‘rsatishi mumkin.
150
Iqtisodiy fanlarni o‘rganishda topishmoqlarlardan foydalanish
o‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi.
Bu metod shunisi bilan qiziqarliki, ana shu topishmoqlar,
paradokslarni o‘quvchi – talabalarning o‘zlari tuzishlari, muhokama
qilishlari ularni yanada fanni o‘rganishga qiziqtiradi.
Bunda o‘quvchi – talabalar iqtisodiy topishmoqlarni she’r yoki
boshqacha tarzda, o‘ziga hos krossvord tarzida tuzishlari mumkin.
Bunda ular iqtisodiy kategoriyalarning mazmunini chuqur o‘rganib
olishadi.
Оdаtdа tоpishmоqdа nаrsа, buyumlаrning bir nеchа bеlgilаri аks
etаdi vа ungа qаrаb tоpishmоq jаvоbi tоpilаdi. Jаvоb tоpish uchun ulаrni
tаqqоslаsh, chuqur, аtrоflichа mushоhаdа yuritish tаlаb qilinаdi. Tо-
pishmоqlаrdаn bоg‘chаdаn bоshlаb, ya’ni insоndа dаstlаbki mushоhаdа
qilish shаkllаnishidаn bоshlаb tо umrini охirigа qаdаr fоydаlаnish
mumkin.
Bu mеtоd shunisi bilаn qiziqаrliki, tоpishmоqlаr, o‘quvchi –
tаlаbаlаr-ning o‘zlаri tuzishlаri, muhоkаmа qilishlаri mumkin. Bu ulаrni
fаnni o‘rgаnishgа qiziqtirаdi. Bundа o‘quvchi – tаlаbаlаr iqtisоdiy
tоpishmоqlаrni shе’riy, tоpqirlik mаshqi sifаtidа o‘zigа хоs krоssvоrd
yoki bоshqаchа tаrzdа tuzishlаri mumkin. Bundа ulаr iqtisоdiy
kаtеgоriyalаrning mаzmunini chuqur o‘rgаnib оlishаdi. Ulаrni yanаdа
qiziqtirish uchun аlоhidа o‘quvchi – tаlаbаlаr tоmоnidаn tаyyorlаngаn
iqtisоdiy tоpishmоqlаr kоnkursini o‘tkаzish mumkin.
Konkursda qatnashuvchilarga maslahatlar:
Iqtisodiy topishmoqlar o‘ziga xos mashq-savol tarzida quyidagicha
tayyorlanishi mumkin. Masalan: uyning egasi uyini ijaraga berib pul
topdi. Uyni ijaraga olgan kishi shu yerda kichik korxona ochib, mahsulot
chiqarib sotdi va bu faoliyatdan pul topdi. Bu yerda kim tadbirkor
hisoblanadi? (Javob: kichik korxona ochgan). Bunday mashq-savol
tarzida topishmoqlarni individual tanlov tarzida o‘tkazgan ma’qul.
Chunki bunday topishmoq tayyorlash har bir talabaning qo‘lidan keladi.
2. Iqtisodiy kategoriya yoki tushuncha, hodisalarni o‘rganish uchun
nazmda ifodalangan topishmoqlar,
Do'stlaringiz bilan baham: 
