Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

 
Asosiy va aylanma
    
A. Smit va J. S. Mill, S. Marshall va boshqa iqtisodchilar 
kapital 
  
 
kapitalning   
bino,  inshoot, stanok, asbob-uskunalar sifatida 
moddiylashgan, bir necha ishlab chiqarish tsiklida qatnashadigan va bir necha yil xizmat 
qiladigan qismini alohida ajratib ko’rsatishgan. Kapitalni ana shu qismini 
asosiy kapital 
deb 
ataladi. Kapitalning bunday bo’linishining moddiy asosi mehnat vositalari bilan mehnat 
ashyolari o’rtasidagi farqdir. Ishlab chiqarish vositalarining bir qismi, ya’ni asosiy kapital ishlab 
chiqarish jarayonida qatnashib, xossasini o’zgartirmaydi. Kapitalning ikkinchi qismi xom ashyo, 
material, energiya resurslari va boshqa shunga o’xshashlar, bir ishlab chiqarish tsiklida qatnashib 
to’la sarflanadi hamda o’z xossasini o’zgartirib, yangi tovarda mujassamlashadi.Uni 
aylanma 
kapital 
deb ataladi. Ish kuchiga sarflanadigan mablag’, ya’ni ish haqi ham aylanma kapitalga 
qo’shiladi. 
 Aylanma kapitalga sarflangan pul, mahsulotni realizatsiya qilingach, tadbirkor qo’liga 
to’la qaytib keladi. Asosiy kapitalga sarflangan xarajat esa tez qoplanmaydi. Bizni 
hisobotimizda, odatda kapital o’rniga fondlar iborasi qo’llaniladi. Fondlar mazmuni jihatidan 
farq qilib: 
 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 1.Aniq maqsadga mo’ljallangan, qaratilgan bo’ladi. Uni boshqa maqsadlarda ishlatish 
mumkin emas. 
 2.Miqdori jihatdan cheklangan fondlarga mablag’ to’plash va ishlatish hajmi belgilangan 
normativlardan oshmasligi kerak. 
 Firma, korxona fondlari harakati belgilangan normativlar bo’yicha nazorat qilinadi. 
 Asosiy kapital ikkiga bo’linadi. Bir qismi aktiv kapital bo’-lib, unga mashina, stanok, 
asbob-uskuna kabi ishlab chiqarish jarayonida faol qatnashadigan mehnat vositalari kiradi. 
 Ikkinchi qismi passiv kapital bo’lib, unga bino, inshoot, yo’llar, ko’prik va shunga 
o’xshashlar kirib, ular xizmat bo’yicha ancha uzoq hamda ishlab chiqarishda passiv tarzda 
qatnashadi. Ular iqtisodiy faoliyat uchun sharoit yaratadi. Odatda, aylanma kapital bir yil 
davomida bir necha marta aylanadi. Asosiy kapital esa aksincha, bir necha yil davomida bir 
marta aylanadi. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy kapital eskiradi. O’zining texnik 
xarakteristikasini asta-sekinlik bilan yo’qotib boradi. Mashina, asbob-uskuna va boshqalar 
eyiladi, eskiradi, arzonlashadi. Asosiy kapitalning mahsulotga ko’chgan qiymati kelajakda uni 
yangilash maqsadida jamg’ariladi. Ana shu jamg’arma,