Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

xarajatlar deyiladi.
 Ularga xom ashyo, yonilg’i, energiya, materiallar, transport xizmati sarflari, 
ish haqi kiradi. Ishlab chiqarish hajmi ortishi bilan ma’lum chegaragacha ular pasayadi, so’ngra 
bir holatda saqlanadi va nihoyat o’sa boshlaydi. Bunday hodisa sarflar qaytishining ma’lum 
chegarada borishini bildiradi. Ishlab chiqarish ma’lum darajaga etgach, mehnat unumdorligi 
pasaya boshlaydi. Natijada qo’shimcha ravishda mahsulot olish uchun oldingidan ko’proq 
xarajat qilishga to’g’ri keladi. Bunday ahvol yangi texnologiya joriy etilgunga qadar davom 
etadi. Shundan so’ng resurs-lar tejaladi, xarajatlar pasayadi, chunki yangi texnologiya mehnat 
unumdorligini oshiradi. 
 Muayyan ishlab chiqarish hajmi saqlangan sharoitda doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar 
yig’indisi ishlab chiqarishning umumiy xarajatlari deb ataladi. 
 FC — doimiy (fixed costs), VC — o’zgaruvchan (varible costs), Ts — umumiy yoki 
yalpi xarajatlar (total costs) 
FC+VC=Ts. 

---

 
 
 Umumiy xarajatlar muayyan ishlab chiqarish doirasida umumiy sarflar bo’lib, hamma 
mahsulot qanchaga tushganini bildiradi. Korxona uchun mahsulot birligiga ketgan sarf 
muhimdirki, uni 
o’rtacha xarajat 
deb ataladi. O’rtacha xarajatni AS (average costs) miqdorini 
topish uchun umumiy xarajat Ts mahsulot miqdori Q ga bo’linadi: 
 
AS=Ts/ Q. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Grafikdan foydalanib, o’rtacha xarajatlarni hisoblasak, mahsulot kam ishlab chiqarilgan 
paytda o’rtacha xarajatlar, ayniqsa doimiy xarajatlar yuqori bo’ladi. Masalan, doimiy xarajatlar 
256 ming so’m deylik, 64 ming so’m o’zgaruvchi xarajat qilib, 4 ming dona mahsulot ishlab 
chiqardik. Unda umumiy xarajatlar 256+ 
+64=320 ming so’m bo’lib, o’rtacha xarajatlar 80 ming so’mga teng bo’ladi. Agarda 5 
dona ishlab chiqarmoqchi bo’lsak, o’zgaruvchi xarajatlarni 93 ming so’mga etkazish kerak. 
Bunda umumiy xarajatlar 256+93=349 ming so’m bo’lib, o’rtacha xarajatlar 69,8 ming so’mga 
pasayadi. 
 Shunday tarzda mahsulot miqdorini ko’paytirib, 8 taga etkazilsin. U holda o’zgaruvchi 
xarajatlar 224 ming so’m bo’lishi kerak. Umumiy xarajatlarimiz 256+224=480 ming so’m, 
o’rtacha xarajatlar esa 480:8=60 ming so’m, 9 ming dona uchun 297 ming so’mlik o’zgaruvchi 
xarajat qilishimiz kerak. Unda umumiy xarajatlarimiz 256+297=553 ming so’m, o’rtacha 
xarajatlar esa 61,4 ming so’m bo’ladi. Mahsulotni ko’paytirib, 10 donaga etkazish uchun 
o’zgaruvchan xarajatlarni 400 ming so’mga etkazish kerak. U holda umumiy xarajatlar 
256+400=656 ming so’mga etadi. O’rtacha xarajatlar esa 65,6 ming so’m bo’ladi. 
 Bir qaraganda, qancha ko’p mahsulot ishlab chiqarsak, shuncha ko’p foyda oladigandek 
ko’rinadi. Ma’lum bir darajadagi texnika-texnologiya imkoniyati doirasida ishlab chiqarilgan 
mahsulotlarga sarflanadigan o’rtacha xarajatlarni o’zgarishi bu fikrni to’g’ri emasligini 
ko’rsatadi. Grafikdan ko’rinib turbdiki, 5 mahsulotda xarajatlar bilan olingan daromad teng, 
keyingi mahsulotdan boshlab foyda olish boshlanadi.U ma’lum chegaragacha, misolimizda 11-
mahsulotgacha davom etadi. So’ngra zarar ko’rish boshlanadi. 
 Raqobatda mag’lub bo’lmaslik hamda imkoni qadar ko’proq foyda olish uchun o’rtacha 
xarajatlarni minimal darajada bo’lishiga erishish kerak. 
 O’rtacha xarajatlar ma’lum chegaragacha, bizni misolimizda 8- mah-sulotgacha kamayib, 
so’ngra ortib ketadi. Sababi qisqa muddatli davrda me’yoriy xarajatlarning ortishi bo’lsa, uzoq 
muddatli davrda masshtab ya’ni miqyos effektining salbiy natijasi ta’sir qiladi (yuqorida to’xtab 
o’tdik, quyida, 2-§da yana to’xtalamiz) 
 Tadbirkor xarajatlarni minimal bo’lishini o’ylar ekan, demak, eng minimal xarajat 8 dona 
mahsulot ishlab chiqarganda bo’ladi. Unda umumiy xarajatlar 480 ming so’mga teng. 
 
      P 
x 
a 
r 
a 
j 
a 
t 
l 
a 
r 
 
700 
 
600 
 
500 
 
400 
 
300 
 
200 
 
100 
Umumiy 
xarajatlar 
TC=FC+VC
Umumiy tushum
Xarajatlarni 
qoylash nuktasi 
Mahsulot miqdori
Fo
yda
 = TR
-T
C
 
 TR
TC
VC
FC 

---

 
 
 Ishlab chiqarishni kengaytirish o’rtacha xarajatlarni oshirib yuborar ekan, uning eng 
optimal miqdori 8 ta ga teng. Demak, tadbirkor mavjud texnika-texnologiya doirasida 8 dona 
mahsulot ishlab chiqarsa, eng kam xarajat qiladi. Shu miqdordagi mahsulot mazkur korxona 
uchun optimal variant hisoblanadi. 
 
Tadbirkorni faqat xarajatlarni minimallashtirish emas, foydani maksimallashtirish 
masalasi ham tashvishga soladi. Kam xarajat qilib turli miqdorda mahsulot ishlab chiqarish 
mumkin bo’lgani uchun, qancha mahsulot ishlab chiqarilsa maksimal darajada foyda olish 
ta’minlanadi? Ishlab chiqarish omillari qanday tarkibda birlashuvi maksimal foyda olishni 
ta’minlash imkonini beradi? Tadbirkor hisob-kitob qilishi kerak. Bu me’yoriy xarajatlar 
yordamida topiladi. 
 Cheklangan resurslar doirasida ishlab chiqarish imkoni cheklangan. Shunga bog’liq 
ravishda me’yoriy xarajatlar degan tushuncha bor. Me’yoriy xarajatlar MS qo’shimcha ishlab 
chiqarilgan mahsulot uchun sarflangan xarajatlardir. Uni quyidagicha hisoblanadi: 
MS=Tsn - Ts(n-1)) 
 Xarajatlar unumdorlik o’sishiga qarab pasayadi. Biroq unumdorlikni o’stirishni imkoni 
tugab, o’z chegarasiga etgach, xarajatlarning o’sishi yuzaga keladi.(111 bob) 
 Misolimizga qaytsak, 5 dona mahsulot uchun me’yoriy xarajatlar 349-320=29 ming 
so’mni tashkil etsa, 9- mahsulot uchun 73 ming so’m (553—480), 10- mahsulot uchun 103 ming 
so’m (656—553) ga etgan. Ko’rinib turibdiki, me’yoriy xarajatlar ortib boryapti, u o’z navbatida 
o’zgaruvchi va o’rtacha xarajatlarni ham ortishiga olib keladi. Xarajatlarimizni grafik tarzida 
ifodalaydigan bo’lsak, doimiy xarajatlar