Toshkent moliya instituti «Buxgalteriya hisobi»kafedrasi

4. Soliq imtiyozlar hisobi. 
 
 Foyda  solig‘ining  hisobini  o‘rganishda  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlarga  soliq 
bo‘yicha imtiyozlar berish masalalari muhim ahamiyatga egadir. 
Soliq imtiyozlarini berish borasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari 
va  Vazirlar  Mahkamasining  qarorlari  qabul  qilingan  va  qabul  qilinmoqda.  Berilayotgan 
imtiyozlarning  rag‘batlantiruvchi  rolini  oshirishga  doir  qo‘shimcha  chora-tadbirlar 
to‘g‘risida»gi Qarori hisoblanadi. 
Soliq  qonunchiligiga  asosan  soliq  imtiyozlaridan  foydalanish,  to‘g‘ri  hisoblash  va 
maqsadli yo‘naltirishni nazorat qilish soliq xizmati organlari zimmasiga yuklatilgan. 

---

 
82 
Yuridik  shaxslar  tomonidan  foydalanilgan  soliq  imtiyozlari  miqdori  byudjetga 
undirilgan soliq tushumiga nisbatan o‘rtacha 15,0-15,7%ni tashkil qilmoqda. 
2005  yil  24  fevralda  tasdiqlangan  «Yuridik  shaxslarga  soliqlar,  bojxona  va 
majburiy  to‘lovlar  bo‘yicha  berilgan  imtiyozlarni  rasmiylashtirish  va  buxgalteriya 
hisobida  aks  ettirish  tartibi  to‘g‘risida»gi  Nizom  (yangi  tahrirdagi)ga  asosan  soliq 
imtiyozlarining buxgalteriya hisobi olib boriladi. Bu Nizomga asosan xo‘jalik  yurituvchi 
sub’ektlarga soliqlar va bojxona imtiyozlari: 
a)  bo‘shayotgan  mablag‘larni  maqsadli  vazifalarni  bajarish  uchun  yo‘naltirish 
sharti bilan; 
b) bo‘shayotgan mablag‘larni maqsadli ishlatish nazarda tutilmagan holda beriladi. 
Bo‘shayotgan mablag‘larni maqsadli vazifalarni bajarishga yo‘naltirish sharti bilan 
soliqlar imtiyozlarining Moliyviy hisobi 8840-«Maqsadli ishlatiladigan soliq imtiyozlari» 
schyotida soliq imtiyozlarining turlari bo‘yicha olib boriladi. 
Soliqlar  va  bojxona  imtiyozlarini  hisoblab  yozayotganda  batafsil  hisobga  olish 
maqsadida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar schyotlar rejasidagi quyidagi schyotlarni ochadi: 
a)  byudjetga  bo‘nak  to‘lovlarni  hisobga  olish  hisob  varaqlari  (4400)  guruhida 
«Byudjetga  soliqlar  va  yig‘imlar  bo‘yicha  bo‘nak  to‘lovlari  –  soliqlar  va  bojxona 
imtiyozlari (turlari bo‘yicha)» schyoti; 
b) byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzni hisobga olish hisobvaraqlari (6400) guruhida 
«Byudjetga  to‘lovlar  bo‘yicha  qarz  –  soliqlar  va  bojxona  imtiyozlari  (turlar  bo‘yicha)» 
schyoti; 
v)  sug‘urta  bo‘yicha  va  davlat  maqsadli  jamg‘armalariga  to‘lovlar  bo‘yicha 
qarzlarni hisobga olish hisobvaraqlari (6500) guruhida «Davlat maqsadli jamg‘armalarga 
to‘lovlar – soliq imtiyozlari (turlar bo‘yicha)» schyoti; 
g)  turli  kreditorlardan  qarzlarni  hisobga  olish  hisob  varaqlari  (6900)  guruhida 
«Import  chog‘ida  QQS  va  aktsizlar  bo‘yicha  hisoblab  yozilgan  soliq  imtiyozlari  (turlar 
bo‘yicha)» schyoti. 
Yuridik  shaxslar  tomonidan  byudjetga  to‘lanadigan  soliqlar,  bojxona  va  majburiy 
to‘lovlarni to‘lash bo‘yicha berilgan imtiyozlarni rasmiylashtirish va buxgalterlik hisobida 
aks ettirish tartibi to‘g‘risida nizomda 
(AV tomonidan 2005 yil 2 aprelda 1463-son bilan 
ro‘yxatdan  o‘tkazilgan) 
belgilab  berilgan.  Mazkur  Nizomning  amal  qilishi  qonun 
hujjatlariga  muvofiq  soliqlar  va  bojxona  imtiyozlari  berilgan,  mulkchilik  shaklidan, 
faoliyat  turidan,  idoraviy  mansubligidan  qat’i  nazar,  respublika  hududidagi  barcha 
birlashmalar, korxonalar, tashkilotlar, muassasalarga taalluqlidir. 
Shuni hisobga olish lozimki, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga bu boradagi imtiyozlar 
bo‘shayotgan  mablag‘larni  maqsadli  vazifalarni  bajarish  uchun  yo‘naltirish  sharti  bilan 
yoki ularni maqsadli ishlatish nazarda tutilmagan holda beriladi. 
Xususan,  bo‘shayotgan  mablag‘larni  maqsadli  ishlatish  nazarda  tutilmagan  soliqlar 
va  bojxona  imtiyozlari  berilganda  byudjetga  to‘lanadigan  soliqlar,  bojxona  va  majburiy 
to‘lovlar  mahsulot  (tovarlar,  ishlar,  xizmatlar)  hamda  boshqa  xil  mol-mulkning  sotish 
(xarid) qiymatiga hisoblab yozilmaydi va kiritilmaydi. 
Imtiyozlar  bo‘shayotgan  mablag‘larni  maqsadli  vazifalarni  bajarish  uchun 
yo‘naltirish  sharti  bilan  berilganda  soliqlar,  bojxona  va  majburiy  to‘lovlarni  byudjetga 
hisoblab  yozish qonun hujjatlariga muvofiq umumbelgilangan tartibda amalga oshiriladi. 
Bunda  soliq  imtiyozlari  berilgan,  byudjetga  hisoblangan  soliqlar  va  majburiy  to‘lovlar 
bo‘yicha hisob-kitoblar, to‘lovchi ro‘yxatga olingan joydagi soliq organlariga belgilangan 
shakllar  va  muddatlarga  muvofiq  taqdim  etiladi.  Mahsulot  (tovar,  ishlar,  xizmatlar)  va 
boshqa aktivlar realizatsiya qilinayotganda soliq solinadigan aylanmaga hisoblangan QQS 

---

 
83 
(QQS  to‘lovchilar  uchun)  va  aktsiz  solig‘i  (aktsizli  tovarlar  (mahsulotlar)  sotilganda) 
summasi ajratilgan holda hisobvaraq-faktura yoziladi. 
Bo‘shayotgan  mablag‘larni  maqsadli  vazifalarni  bajarishga  yo‘naltirish  sharti  bilan 
soliq  va  bojxona  imtiyozlari  berilganda  hisoblab  yozilgan  bojxona  to‘lovlari,  soliqlar 
(mazkur  soliq  to‘lovchilari  uchun  QQS,  shuningdek  qonunga  muvofiq  hisobga  qabul 
qilinadigan aktsiz solig‘idan tashqari) va byudjetga majburiy to‘lovlar qonun hujjatlariga 
muvofiq  umumbelgilangan  tartibda  mahsulot  (tovarlar,  ishlar,  xizmatlar)  hamda  boshqa 
xil mol-mulkning sotish (xarid) qiymatiga kiritiladi. 
QQS  to‘lovchisi  hisoblangan  va  QQS  bo‘yicha  imtiyozga  ega  bo‘lgan  korxonalar 
xarid  qilinadigan  (shu  jumladan  import  qilinadigan)  tovar-moddiy  zaxiralar  (tovarlar) 
bo‘yicha QQS summasini xarid qiymatiga kiritmaydilar, balki umumbelgilangan tartibda 
byudjetga to‘lanadigan QQSni belgilashda hisobga kiritadilar. 
O‘z  ehtiyojlari  uchun  ishlatiladigan  asosiy  vositalar  va  nomoddiy  aktivlar  hisobda 
xarid  qilish  qiymati  bo‘yicha,  bunga  QQS  va  aktsiz  solig‘i  summasi  kiritiladi,  aks 
ettiriladi. 
Aktsiz solig‘i bo‘yicha imtiyoz berilayotganida qonun hujjatlariga muvofiq hisobga 
qabul  qilinadigan  aktsiz  solig‘i  to‘lovchilari  hisoblangan  korxonalar  xarid  qilingan  (shu 
jumladan  import  qilinayotgan)  tovar-moddiy  zaxiralar  (tovarlar)  bo‘yicha  aktsiz  solig‘i 
summasini  ularning  xarid  qiymatiga  kiritmaydilar,  balki  umumbelgilangan  tartibda 
byudjetga to‘lanadigan aktsiz solig‘ini aniqlash chog‘ida hisobga kiritadilar. 
Soliq  va  bojxona  imtiyozlari  miqdori  belgilangan  tartibda  byudjetga  hisoblab 
yozilgan soliqlar, bojxona va majburiy to‘lovlardan kelib chiqqan holda belgilanadi. 
Maqsadli  vazifalarni  bajarishga  yo‘naltirish  ko‘zda  tutilgan  imtiyozlarning 
buxgalteriya  hisobi  8840-»Maqsadli  ishlatiladigan  soliq  imtiyozlari»  hisobvarag‘ida, 
berilgan soliqlar va bojxona imtiyozlarining turlari bo‘yicha yuritiladi. 
Soliqlar  va  bojxona  imtiyozlarini  hisoblab  yozayotganda  batafsil  hisobga  olish 
maqsadida  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlar  hisobvaraqlarining  ish  rejasida  qu-yidagi 
hisobvaraqlar ochiladi: 
a)  byudjetga  bo‘nak  to‘lovlarini  hisobga  olish  hisobvaraqlari  (4400)  guruhida 
«Byudjetga  soliqlar  va  yig‘imlar  bo‘yicha  bo‘nak  to‘lovlari  -  soliqlar  va  bojxona 
imtiyozlari (turlari bo‘yicha)» hisobvarag‘i; 
b) byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzni hisobga olish hisobvaraqlari (6400) guruhida 
«Byudjetga  to‘lovlar  bo‘yicha  qarz  -  soliqlar  va  bojxona  imtiyozlari  (turlari  bo‘yicha)» 
hisobvarag‘i; 
v) sug‘urta bo‘yicha va davlat maqsadli jamg‘armalariga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni 
hisobga olish hisobvaraqlari (6500) guruhida «Davlat maqsadli jamg‘armalariga to‘lovlar 
- soliq imtiyozlari (turlari bo‘yicha)» hisobvarag‘i; 
g)  turli  kreditorlardan  qarzni  hisobga  olish  hisobvaraqlari  (6900)  guruhida  «Import 
chog‘ida QQS va aktsizlar bo‘yicha hisoblab yozilgan soliq imtiyozlari (turlari bo‘yicha)» 
hisobvarag‘i. 
8840-«Maqsadli ishlatiladigan soliq imtiyozlari» hisobvarag‘ida hisobga olinadigan, 
soliqlar  va  bojxona  imtiyozlarini  berish  natijasida  bo‘shagan  mablag‘lar  summalari 
quyidagi tartibda hisobdan chiqariladi: 
a)  asosiy  vositalar,  nomoddiy  aktivlar,  tovar-moddiy  boyliklarni  xarid  qilishga, 
kredit  va  qarzlarni  so‘ndirishga,  asosiy  vositalarni  rekonstruktsiya  qilish  va 
zamonaviylashtirishga  yo‘naltirganda,  agar  imtiyozli  davr  ko‘rsatilgan  bo‘lsa  - 
muddatlarning  eng  kami  bo‘yicha:  imtiyozli  davr  yoki  haqiqatda  ishlatish  tugaganda, 
imtiyozli davr ko‘rsatilmagan hollarda esa - har yili: 

---

 
84 
8840-«Maqsadli ishlatiladigan soliq imtiyozlari» hisobvarag‘i debeti; 
8530-«Tekinga olingan mol-mulk» hisobvarag‘i krediti, bunda «Soliqlar va bojxona 
imtiyozlari» hisobvarag‘i ajratiladi; 
b) joriy majburiyatlarning hosil bo‘lishiga (masalan: ish haqining hisoblab yozilishi, 
ijara,  davlat  maqsadli  jam-g‘armalariga  ajratmalar  va  hokazo)  olib  keladigan  joriy 
xarajatlarni qoplashga yo‘naltirilganda: 
8840-«Maqsadli ishlatiladigan soliq imtiyozlari» hisobvarag‘i debeti; 
6010-«Etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan hisobvaraqlar» yoki 6120-
«Shu’ba  va  qaram  xo‘jalik  jamiyatlariga  to‘lanadigan  hisobvaraqlar»  yoxud  6710-
«Mehnatga  haq  to‘lash  bo‘yicha  xodimlar  bilan  hisob-kitoblar»  yoki  turli  kreditorlardan 
qarzni hisobga olish hisobvarag‘i (6900) krediti yoxud boshqa tegishli hisobvaraqlar. 
Shuningdek,  soliqlar  va  bojxona  imtiyozlari  berilganda  bo‘shayotgan  mablag‘lar 
summalari,  agar  ulardan  maqsadli  foydalanish  nazarda  tutilmagan  bo‘lsa,  buxgalteriya 
hisobining  bank  hisobvaraqlarida  aks  ettirilmaydi  va  shu  munosabat  bilan  Moliyviy 
natijalar  to‘g‘risidagi  hisobotda  (2-son  shakl)  aks  ettirilmaydi  va,  tegishlicha,  Moliyviy 
natijalarni shakllantirishga ta’sir qilmaydi. 
Vaqtinchalik soliqlar va bojxona imtiyozlari chog‘ida bo‘shayotgan mablag‘larning 
lozim  darajadagi  buxgalteriya  hisobini  ta’minlash  maqsadida,  agar  ularni  maqsadli 
ishlatish nazarda tutilmagan bo‘lsa, byudjetga to‘lanadigan har bir soliq turi, bojxona va 
majburiy  to‘lovlar  bo‘yicha  «Vaqtinchalik  soliqlar  va  bojxona  imtiyozlari»  alohida 
balansdan tashqari hisobvaraqlari ochiladi. 
Byudjetga  to‘lanadigan  har  bir  soliq  turi,  bojxona  va  majburiy  to‘lovlar  bo‘yicha 
hisoblab  yozilgan,  bo‘shagan  mablag‘lar  summasi  umumbelgilangan  tartibda  mazkur 
hisobvaraqlar debeti bo‘yicha aks ettiriladi. 
Imtiyoz  berilgan  davr  tugaganidan  so‘ng  «Vaqtinchalik  soliqlar  va  bojxona 
imtiyozlari»  balansdan  tashqari  hisobvaraqlari  debetida  hisobga  olinadigan  bo‘shagan 
mablag‘lar summasi ushbu hisobvaraqlar kreditiga hisobdan chiqariladi. 
Doimiy  soliqlar  va  bojxona  imtiyozlari  chog‘ida  bo‘shayotgan  mablag‘lar,  agar 
ularni  maqsadli  ishlatish  nazarda  tutilmagan  bo‘lsa,  byudjetga  to‘lanadigan  har  bir  soliq 
turi,  bojxona  va  majburiy  to‘lov  bo‘yicha  Moliyviy  hisobotga  tushuntirish  xatida  ochib 
beriladi. 
PQ-1754-son  qarorga  binoan  2012  yilning  II  choragidan  boshlab  foyda  solig‘i  va 
yagona soliq to‘lovini to‘lash bo‘yicha imtiyozlar imtiyozli xizmat turlarini ko‘rsatishdan 
olingan tushum umumiy tushum hajmining 80 foizi va undan ortig‘ini tashkil qilishi sharti 
bilan  mikrofirmalar  va  kichik  korxonalarning  barcha  daromadlariga  tatbiq  etiladi. 
Masalan,  yagona  soliq  to‘lovi  to‘lovchisi  bo‘lgan  kichik  korxona  imtiyozlar  belgilangan 
xizmatlarni ko‘rsatish bilan bir vaqtda savdo faoliyatini ham amalga oshiradi. Xizmatlarni 
ko‘rsatishdan  olingan  tushum  umumiy  tushum  hajmining  80  foizi  va  undan  ko‘prog‘ini 
tashkil  qilsa,  u  holda  joriy  yilning  II  choragidan  (ya’ni  1  apreldan)  boshlab  YaSTni 
to‘lash  bo‘yicha  imtiyozlar  savdodan  olingan  daromadlarga  ham  tatbiq  qilinadi.  Biroq 
bunda  korxona  I  chorakda  savdo  faoliyatini  amalga  oshirgan  bo‘lsa,  u  holda  u  I  chorak 
uchun savdo faoliyatidan olingan tushum qismida  yagona soliq to‘lovini to‘liq miqdorda 
to‘lashi kerak. 
Shuni ta’kidlash kerakki, imtiyozli xizmatlar bilan birga belgilangan mezonga amal 
qilgan holda (xizmat ko‘rsatishdan olingan tushum umumiy tushumning 80 foizi va undan 
ko‘prog‘ini  tashkil  qiladi)  boshqa  faoliyat  turlarini  ham  amalga  oshiradigan  hamda 
tegishli  ravishda  YaSTni  to‘lashdan  to‘liq  ozod  etilgan  yagona  soliq  to‘lovi 
to‘lovchilariga YaSTni eng kam miqdorni (qat’iy belgilangan soliq yoki er solig‘ining uch 

---

 
85 
baravari)  hisobga  olgan  holda  hisoblab  chiqarish  va  to‘lashning  quyidagi  hujjatlar  bilan 
nazarda tutilgan tartibi tatbiq etilmaydi: 
  Yagona  soliq  to‘lovining  eng  kam  miqdori  kiritilishi  munosabati  bilan  chakana 
savdo  korxonalari,  xizmat  ko‘rsatish  sohasidagi  mikrofirmalar  va  kichik  korxonalar 
tomonidan yagona soliq to‘lovini hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi to‘g‘risidagi nizom