Toshkent moliya instituti "buxgalteriya hisobi" kafedrasi

 
6.2. Hujjatlarning turlari 
Korxonalarda sodir bo‘ladigan muomalalar o‘zlarining mazmunlariga ko‘ra xar 
xildir. 
Hujjatlar 
o‘rtasidagi farqlar shuningdek ulardan hisob ishlarida 
foydalanishning xususiyatlari bilan ham shartlanadi. Shu munosabat bilan hujjatlarni 
buxgalteriya hisobida to‘g‘ri ko‘llash uchun ularni barcha turlarini yaxshi bilib olish 
kerak bo‘ladi. Buning uchun hujjatlarni ma’lum bir xususiyatiga qarab tasniflash 
zarur. Buxgalteriya hujjatlari quyidagi belgilarga qarab turkumlanadi: qanday 
maqsadlarga tayinlanganligi, tuzish tartibi va muomalalarni qamrab olishligi. 
Hujjatlar qanday maqsadga tayinlanganligiga qarab farmoyish, isbotlovchi 
(tasdiqlovchi), buxgalteriya rasmiylashtiruvchi va aralash (kombinatsiyalashgan) 
turlarga bo‘linadi. 
Farmoyish hujjat deb, u yoki bu xo‘jalik muomalalarini bajarish to‘g‘risidagi 
buyruq (farmoyish)ga ega bo‘lgan hujjatlarga aytiladi. Ularga buyruqlar, cheklar, 
ishonchnomalar va boshqalar kiradi. Ularning asosiy vazifasi rahbar xodimlarning 
topshirig‘i bevosita bajaruvchilarga topshirishdan iborat. Ko‘pchilik muomalalar 
faqat farmoyish hujjatlari mavjud bo‘lgandagina amalga oshiriladi. Masalan, 
navbatdagi ta’til uchun ish haqi faqat mazkur xodimni ta’tilga chiqarish haqida 
buyruq bo‘lsagina to‘lanadi.
Farmoyish hujjatlari xo‘jalik muomalalari sodir bo‘lganligini tasdiqlovchi 
faktorlarga ega emas, shuning uchun ular o‘zlaricha muomalalarni hisobda aks etti-
rish uchun asos bo‘la olmaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, faqatgina muomalalarni 
bajarish to‘g‘risidagi farmoyishlar unsuriga ega bo‘lgan hujjatlar uncha ko‘p emas. 
Ko‘pincha farmoyish ma’lum hujjatda berilib, shu hujjatning o‘zida keyinchalik 
shubu muomala rasmiylashtiriladi. 
Bir nechta funktsiyaning bitta hujjatda bunday birlashtirish aralash 
(kobinatsiyalashgan) hujjatlarni vujudga keltiradi. 
Isbotlovchi (yoki tasdiqlovchi) hujjatlar deb amalga oshirilgan muomalalarni 
rasmiylashtiruvchi hujjatlarga aytiladi. Ular muomalalar sodir bo‘lish daqiqasida 

---

81 
tuziladi va ushbu muomalalarni hisobda qayd qilishning birinchi bosqichini anglatadi. 
Isbotlovchi hujjatlarga misol bo‘lib kirim orderlari hisoblanadi. 
Kirim orderlari korxona omboriga kelib tushayotgan moddiy boyliklarni 
rasmilashtirish uchun ishlatiladi. Uning shakli kelib tushgan boyliklar to‘g‘risidagi 
ma’lumotlar buxgalteriyada keyinchalik qanday ishlashi (qo‘l bilanmi yoki hisoblash 
mashinalaridami)ga bog‘liq.