Toshkent moliya instituti a. V. Vahobov, A. S. Jcvrayev soliqlar va

Yuridik  va jismoniy 

shaxslar tlaydigan 

soliqlar va  yig'imlar

0 ‘zbekiston 

Respublikasining 

davlat  budjetiga  to‘lanadigan 

soliqlar  va  yig‘imlarning  hal 

qiluvchi  asosiy  qismini  yuridik

---

Y

U

R

ID

IK

 

S

H

A

X

S

L

A

R

 

T

O

M

O

N

ID

A

N

 

TO

‘L

A

N

A

D

IG

A

N

 

S

O

L

IQ

L

A

R

 

VA

 

B

O

S

H

Q

A

 

M

A

JB

U

R

IY

 

T

O

‘L

O

V

L

A

R

2.2.1-chizma.  Yuridik  shaxslar  tomonidan  to‘lanadigan  soliqlar 

va  boshqa  majburiy  toiovlar.1

1 Soliq  kodeksi  asosida  ishlab  chiqildi.

---

fuqarolari  kiradi.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  soliq  qonun- 

chiligiga  binoan soliqqa  tortish  maqsadida soliq to‘lovchilar 

yuridik  va jismoniy  shaxslarga  bo'lingan.  Jismoniy  shaxslar 

to‘laydigan  soliqlar  davlat  budjeti  daromadlarining  20—25 

foizini  tashkil  etadi.

Jismoniy  shaxslar  to'laydigan  soliqlaming  xususiyati 

shundan  iboratki,  soliq jismoniy  shaxsning  tog‘ridan  to‘g‘ri 

o‘z  daromadidan  olinadi.  Ular  to‘laydigan  soliqlar  va 

yig‘imlar asosan budjetga  naqd pul to‘lash yo‘li bilan  o‘tka- 

ziladi  (2.2.2-chizma).

12—22% 

10% 

13% 

Daromaddan  Daromaddan 

Faoliyat

stavkada  stavkada  stavkada 

soliq  olish 

soliq  olish 

turiga

darajasi 

darajasi 

qarab  qat'iy

25%dan 

20%dan 

belgilangan

ortmaydi 

ortmaydi 

soliq  stavkasi

2.2.2-chizma.  Jismoniy  shaxslar  daromadidan  olinadigan  soliqlar.

---

Jismoniy  shaxslar  davlat  budjetiga  quyidagi  soliqlar  va 

boshqa  majburiy  to'lovlarni  to'laydi:

— jismoniy  shaxslar  daromadidan  olinadigan  soliq;

—  mol-mulk  solig'i;

—  yer solig‘i;

—  jismoniy  shaxslardan  transport  vositalariga  benzin, 

dizel  yoqilg‘isi  va  gaz  ishlatganligi  uchun  soliq;

—  jismoniy  shaxslar  tadbirkorlik  faoliyati  bilan 

shug‘ullanganda  daromadiga  o‘matilgan  qat’i  stavkadagi 

soliq;

—  qonunchilikda  nazarda  tutilgan  boshqa  soliqlar  va 

majburiy to‘lovlar.

0 ‘zbekiston  Respublikasida  soliq 

Soliq  tizimining  huquqiy 

tizimining  huquqiy asoslari,  soliq

asoslari,  soliq 

. 

to‘lovchilaming  huquqlari  ham-

*  

majburiyatlari,  soli,  ishlanni 

yuntish  tartiboti  va soliq haqida- 

gi  qonun  hujjatlarini  buzganlik  uchun  javobgarlik  Soliq 

Kodeksi,  0 ‘zbekiston  Respublikasining  «Davlat  soliq  xiz- 

mati  to‘g‘risida»gi  qonuni  va  shu  kabi  bevosita  soliqqa  oid 

qonun  hujjatlari  orqali  tartibga  solib  turiladi.

Soliq  haqidagi  qonun  hujjatlarining boshqa  qonunlar va 

qonun  hujjatlaridan  o‘rin  olgan  normalari  Soliq  kodeksiga 

muvofiq bo‘lishi  lozim.  Agar  0 ‘zbekiston  Respublikasining 

xalqaro  shartnomasida  Soliq  Kodeksidan  boshqacha 

qoidalar  belgilangan  yoki  nazarda  tutilgan  bo‘lsa,  unda 

xalqaro  shartnoma  qoidalarida  belgilangan  shartlar  amalda 

qo‘llaniladi.

Soliq  solish  —  yuridik  shaxslarga  nisbatan  mulkchilik 

shaklidan qat’i  nazar,  qonun oldida tenglik, jismoniy shaxs­

larga  nisbatan  esa jinsi,  irqi,  millati,  tili,  dini,  ijtimoiy kelib 

chiqishi,  e’tiqodi,  shaxsiy  va  ijtimoiy  mavqeyidan  qat’i 

nazar,  qonun  oldida  tenglik  asosida  amalga  oshiriladi.

Belgilanayotgan  soliqlar  va  boshqa  majburiy  to‘lovlar 

tovarlaming  (ishlar,  xizmatlaming)  yoki  pul  mablag‘lari- 

ning 0 ‘zbekiston  Respublikasi  hududi  doirasida erkin muo- 

malada  bo'lishini  bevosita  yoki  bilvosita  cheklab  qo'yishi 

yoxud  soliq  to‘lovchining  iqtisodiy  faoliyatini  boshqacha 

tarzda  cheklab  qo‘yishi  yoki  unga  g‘ov  bo‘lishi  mumkin 

emas.  Olingan  manbalaridan  qat’i  nazar,  barcha  daromad- 

larga  soliq  solinishi  lozim,  soliq  imtiyozlarini  belgilashda 

esa  albatta  ijtimoiy  adolat  prinsiplariga  rioya  etilishi  kerak.

---

0 ‘zbekiston  Respublikasi  hududida  soliqlar  va  boshqa 

majburiy  to‘lovlar  0 ‘zbekiston  Respublikasining  pul  birli­

gi  —  so‘mda  hisoblab  chiqariladi.

Amaldagi  Soliq  kodeksiga  ko'ra  soliq  to ‘lovchilar  quyi­

dagi huquqlarga  egadirlar:

•   Soliq  organlaridan  soliq  haqidagi  qonun  hujjatlari 

masalalari bo‘yicha  axborot va  maslahatlar  olish.

Soliq  to'lovchi  yuridik va jismoniy shaxslar o‘zlari  ro‘y- 

xatdan  o ‘tgan  quyi  davlat  soliq  xizmati  organlariga  borib, 

budjet  oldidagi  o‘z  majburiyatlarini  xatolarsiz  bajarish 

maqsadida  tegishli  axborotlami  yoki  maslahatlami  bepul 

olish  imkoniyatlariga  ega.

•  Soliq  kodeksida  va boshqa  qonun  hujjatlarida  belgilab 

qo‘yilgan  tartibda  va  asoslarda  soliq  imtiyozlaridan  foy­

dalanish.

Soliq  to‘lovchilar  nafaqat  Soliq  kodeksida  balki,  Vazir- 

lar  Mahkamasining  yoki  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Prezi- 

dentining  tegishli  Qaror  va  Farmonlarida  ko‘zda  tutilgan 

imtiyozlardan ham foydalanish  huquqlariga egadirlar.  Misol 

uchun,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining 

2002-yil  13-noyabrdagi  390-sonli  «Bozomi  iste’mol  tovar- 

lari  bilan  to‘ldirishni  rag‘batlantirish  hamda  ishlab  chiqa- 

ruvchilar  va  savdo  tashkilotlarining  o‘zaro  munosabatlarini 

takomillashtirish  chora-tadbirlari  to‘g‘risida»gi  qaroriga, 

asosan,  xalq  iste’moli  tovarlari  ishlab  chiqaruvchi  mulkchi- 

lik  shaklidan  qat’i  nazar  barcha  korxonalar  belgilangan 

foyda  solig‘idan  20  foiz  miqdorida  imtiyozga  egadirlar.

•   Budjetga  ortiqcha  miqdorda  tushgan  soliqlar  va 

boshqa  majburiy  to'lovlar  summasini  qaytarish  to ‘g‘risida 

yozma  ariza  bilan  murojaat  qilish.

Amaliyotda  shunday  holatlar  uchraydiki,  gohida  soliq 

to‘lovchilaming o‘zlari,  gohida esa  soliq idoralarining  ongli 

harakatlari  tufayli  soliqlar  va  yig‘imlardan  ortiqcha  to‘lov- 

lami  undirish  amalga  oshiriladi,  ayniqsa,  chorak  yakuni 

yoki  moliyaviy  yil  yakunlanayotgan  vaqtda  ayrim  soliq 

turlaridan  prognoz-rejalami  bajarish  maqsadida  korxona­

laming  bankdagi  hisob  raqamlaridan  inkassa  topshiriqno- 

masi  orqali  qonunchilikka  zid  ravishda  majburiy  undirish 

holatlari  ko‘p  uchrashi  mumkin.  Budjetga  ortiqcha  undi- 

rilgan  soliqlar  30  kun  muddat  ichida  soliq  to‘Iovchilarga 

qaytarilishi yoki  boshqa soliqlar va yig‘imlardan  qarzi  mav-

---

jud  bo‘lgan  holda  o‘sha  qarzni  qoplash  imkoniyati  paydo 

bo‘ladi.

•  Soliqlar  va  boshqa  majburiy  to'lovlar  bo‘yicha  budjet 

oldidagi  o‘z  soliq  majburiyatlarini  bajarish  yuzasidan  soliq 

organlaridagi  mavjud  ma’lumotlar bilan  tanishish.

Ushbu bandga  muvofiq soliq to‘lovchilar quyi  soliq ido- 

ralariga  berilgan  soliq turiari  bo‘yicha belgilangan  prognoz- 

reja  va  shu  kabi  xo'jalik  va  moliyaviy  faoliyatlariga  tegishli 

bo‘lgan  soliqqa  tortish  masalalari  bo‘yicha  ma’lumotlar 

bilan  tanishish  imkoniyatlariga  egadirlar.

•  Soliq  organlari  o'tkazgan  tekshiruv  materiallari  bilan 

tanishish  va  tekshiruv  dalolatnomalarini  olish,  tekshiruv- 

laming  natijalaridan  norozi  bo‘lgan  taqdirda  soliq  organiga 

o‘zining  yozma  e’tirozlarini  o‘n  kunlik  muddat  ichida  taq- 

dim  etish.

Soliq  to'lovchilar  faoliyati  soliq  organlari  tomonidan 

tekshirilganda aniqlangan  xato  va  kamchiliklar,  qo'shimcha 

hisoblangan  soliqlar va boshqa  majburiy to‘lovlar,  hisoblan- 

gan  moliyaviy  jarimalar  to‘g‘risida  tuzilgan  dalolatnoma 

korxona  mansabdor  shaxslariga  (bosh  hisobchisiga)  tanish- 

tirilishi  shart.  Tekshirish  natijalarini  korxona  rahbariyati 

nohaq deb hisoblashi hamda e’tiroz bildirishi ham mumkin. 

Bunday  holatda,  soliq  to‘lovchi  soliq  idorasi  rahbariyati 

nomiga  yoxud  yuqori  soliq  idoralariga  yozma  murojaat  qi- 

lishlari  mumkin.  Soliq  idoralarida ekspert  komissiyasi tuzil­

gan  bo'lib,  ushbu  komissiya  tomonidan  soliq  to'lovchilar- 

ning yozma  e’tirozlari  bir oy  muddat  ichida  ko'rib  chiqila- 

di  va  natijasi  arizachiga  bildiriladi.  Bunday  holatda  tek­

shirish  natijasida  soliq  to'lovchiga  nisbatan  qo'shimcha 

hisoblangan  soliqlar  va  boshqa  majburiy  toiovlar  hamda 

moliyaviy jarimalami  budjetga  undirish  to'xtatilmaydi.

•  Soliq organlarining qarorlari va ular mansabdor shaxs- 

larining  xatti-harakatlari  ustidan  yuqori  soliq  oiganlariga 

yoki  sudga  shikoyat  qilish.

Soliq organlari  o'zlariga berilgan vakolat doiralarida qa- 

bul  qilgan  qarorlari  ayrim  hollarda  soliq  to'lovchilaming 

e’tirozlarini  keltirib  chiqarishi  mumkin  yoki  ular  mansab­

dor shaxslaming xatti-harakatlarini  soliq  toiovchi  qonunga 

zid  deb  hisoblashlari  va  ularga  barham  berish  maqsadida 

yuqori soliq organlari  (Davlat soliq boshqarmasi,  Davlat so­

liq  qo‘mitasi)ga  yoxud  sudga  shikoyat  bilan  da’vo  qilishlari 

mumkin.  Bunday  holat  amaliyotda  ba’zida  uchrab  turadi.

---

•   Soliq  solish  obyektini  hisobga  olishda,  soliqlar  va 

boshqa  majburiy  to'lovlami  hisoblab  chiqarish  va  to ‘lashda 

o‘zlari  yo‘l  qo'ygan  xatolami  mustaqil  ravishda  tuzatish.

Soliq  to'lovchilar  soliq  hisob-kitobini  quyi  soliq  ido- 

ralariga qonunchilikda belgilangan  muddatlarda topshirgan- 

dan  so‘ng,  xato  va  kamchiliklami  aniqlashsa,  uni  qayta 

tuzatib,  darhol  soliq  idoralariga  qayta  soliq  hisob-kitoblari- 

ni  topshirishlari  lozim  bo'ladi.  Aks  holda,  qonun  oldida 

javob  berishga  to'g'ri  keladi.

Soliq  to'lovchilar  Soliq  Kodeksida  va  boshqa  qonun 

hujjatlarida  nazarda  tutilgan  boshqa  huquqlarga  ham  ega 

bo'lishlari  mumkin.

Soliq  kodeksiga  ko'ra  soliq to'lovchilar quyidagi  majbu- 

riyatlarga  egadirlar:

•  Belgilangan  tartibda  va  muddatlarda  soliq  organlarida 

ro'yxatdan  o'tish,  pochta  manzili  o'zgargan  taqdirda  esa 

(notijorat  tashkilotlar qayta  ro'yxatdan  o'tkazilgan  taqdirda 

ham),  bu  haqda  soliq  organlarini  o'n  kunlik  muddat  ichida 

yozma  ravishda  xabardor etish.

Soliq  to'lovchilar amaldagi qonunchilikka  muvofiq  dav­

lat  ro'yxatidan  o'tgandan  so'ng,  albatta  quyi  soliq  idorala- 

ridan  ham  ro'yxatdan  o'tishi  va  tegishli  ravishda  soliq 

to'lovchining  identifikatsion  raqami  (STIR)ni  olishi  shart. 

STIR  Davlat  soliq  qo'mitasi  tomonidan  markazlashgan 

tartibda  ro'yxatga  olinadi  va  soliq  to'lovchilarga  quyi  soliq 

idoralari  tomonidan  yetkaziladi.

•   Soliqlar  va  boshqa  majburiy  to'lovlarning  tegishli 

summasini  o'z  vaqtida  va  to'liq  hajmda  to'lash.

Soliq  to'lovchilar  hisobot  davrida  hisoblangan  soliqlar 

va  yig'imlami  o'z  vaqtida,  to'liq  miqdorda  budjetga  to'lab 

berishlari  shart.  Aksincha,  soliq  idoralari  tomonidan  o'z 

vaqtida  budjetga  o'tkazilmagan  soliqlar  va  yig'imlar  sum- 

masiga  nisbatan  har  bir  kechiktirilgan  kun  uchun  0,05  foiz 

miqdorida jarima  (penya)  hisoblanadi.  Hisoblangan  penya 

miqdori  korxonaning  sof foydasi  hisobidan  qoplanadi.

•  Buxgalteriya  hisobini  va  hisob  hujjatlarini  qonun  huj­

jatlariga  muvofiq  yuritish.

Korxona  o'zining  ishlab  chiqarish  va  moliyaviy  faoliya­

tini  yuritishda  qonunchilik  bilan  belgilab  berilgan  hisob  va 

buxgalteriya hisobi  hujjatlarini yuritishga  majburdir.  Korxo- 

nada buxgalteriya hisobini yuritish tegishli qonunchilik nor- 

malari  asosida amalga  oshiriladi.

---

•  Moliyaviy hisobotni,  soliqlar bo‘yicha hisob-kitoblami 

yoki  daromadlar  to‘g‘risidagi  deklaratsiyalami  qonun  huj- 

jatlarida  belgilangan tartibda  soliq  organlariga taqdim etish.

Soliq to‘lovchilar har bir soliq turi bo‘yicha hisob-kitob- 

larini belgilangan  muddatlardan  kechiktirmasdan  soliq  ido- 

ralariga  taqdim  etadi.  Aks  holda,  korxonaga  va  korxona- 

ning  mansabdor  shaxslariga  nisbatan  moliyaviy  va  ma’- 

muriy jazo  choralari  qo'Ilaniladi.

•  Soliqlar  va  boshqa  majburiy  to'lovlami  hisoblab  chi­

qarish,  to‘lash  bilan  bog‘liq  hujjatlar  va  ma’lumotlami, 

shuningdek,  soliqlar va boshqa  majburiy to‘lovlar yuzasidan 

imtiyozlar huquqini  tasdiqlovchi  hujjatlami  soliq  organlari­

ga  taqdim  etish.

Soliq  to'lovchilarga  Soliq  kodeksida,  0 ‘zbekiston  Res­

publikasi  Prezidenti  qarorlarida  yoki  boshqa  qonun  hujjat- 

larida  soliqlar  va  boshqa  majburiy  to'lovlardan  imtiyozlar 

ko‘zda  tutilgan  holda,  ular  imtiyoz  olish  huquqini  tas­

diqlovchi  tegishli  qonun  hujjatlarini  quyi  soliq  idoralariga 

taqdim  etishi  shart.  Imtiyoz  huquqini  tasdiqlovchi  hujjat 

mavjud  bo‘lgandagina  ular  imtiyozlardan  foydalanishlari 

mumkin.

•   Soliqlar  va  boshqa  majburiy  to'lovlami  hisoblab 

chiqarish,  to'lash  masalalarini tekshirish uchun soliq organ- 

larining  mansabdor  shaxslarini  daromad  olish  yoki  soliq 

solish obyektlarining saqlanishi bilan  bog'liq binolar va joy- 

larga  kirishiga  ruxsat  berish.

Nazorat  organlari  faoliyatini  muvofiqlashtiruvchi  Res­

publika  kengashining  tekshiruv  rejasiga  asosan  Davlat  soliq 

xizmati  organlari tomonidan soliq to'lovchilar faoliyati tek- 

shirilganda  korxonalar  soliqqa  tortish  obyekti  bilan  bog'liq 

bo'lgan  barcha  obyektlarini  ko'zdan  kechirishga  va  bundan 

tashqari  tekshirishga  sharoit  yaratib  berishlari  lozim.  Aks 

holda,  soliq  idoralarining  qonuniy  talablari  bajarilmagan 

hisoblanadi  va  ularga  nisbatan  qonunchilikda  ko'zda  tutil­

gan  tegishli jazo  choralari  qo'llaniladi.

•  Soliq  organlarining  soliq  haqidagi  qonun  hujjatlarini 

buzish  hollarini  bartaraf etish  to'g'risidagi  talablarini  baja­

rish.

Soliq  idoralari  tomonidan  o'tkazilgan tekshirishlar nati­

jasida  aniqlangan  xato  va  kamchiliklami  bartaraf etish  yoki 

ulaming  boshqa  vakolat  doirasidagi  qonuniy  talablari  soliq 

to'lovchilar  tomonidan  bajarilishi  majburdir.

---

Soliq  to‘lovchilar  Soliq  Kodeksida  va  boshqa  qonun 

hujjatlarida  o ‘z  zimmalariga  yuklatilgan  boshqa  huquq  va 

majburiyatlarga  ham  ega  bo'lishlari  mumkin.