|
Davlat mulkini xususiy-
lashtirishdan olingan
daromadlar
Budjetning soliqsiz daromadlari
tarkibidagi asosiy daromad tur-
laridan biri — davlatga tegishli
bo'lgan mulklami xususiylashti-
miyatga ega. Agar oddiy aksiyalaming bozor bahosi yuqori
bo‘lsa, u holda aksiyalami sotishdan olingan budjet daro
madlarining miqdori nisbatan katta bo‘ladi. O'z navbatida,
oddiy aksiyalaming bozor bahosi emitent sof foydasining
miqdoriga bog'liq: sof foydaning miqdori qanchalik katta
bo'lsa, ularga to‘lanadigan dividendning miqdori ham
shunchalik yuqori bo'ladi.
2003—2004-yillarda davlat mulkini xususiylashtirish
dasturiga muvofiq, mazkur davr mobaynida respublikamiz-
da ustav kapitalida davlatning ulushi 25 foizdan 51 foiz-
gacha bo‘lgan 673 ta korxonadagi davlatning ulushi biija va
biijadan tashqari bozorlarda sotilishi mo'ljallangan. Bu
korxonalaming ichida iqtisodiy salohiyati yuqori bo'lgan bir
qator yirik korxonalar — «Agama» sanoat korxonasi,
«Jizzaxplastmass» HJ, «Elektrokimyozavodi» HJ, «O'zbek-
selmash» HJ, «Toshqishloqmash» HJ kabi korxonalar mav
jud. Ulaming ustav kapitalidagi davlatga tegishli aksiyalar-
ning sotilishi davlat budjetining soliqsiz daromadlari haj-
mining oshishiga olib keladi.
2003—2004-yillarda davlat mulkini xususiylashtirish
dasturiga muvofiq, ustav kapitalida davlatning ulushi 51
foiz va undan yuqori bo'lgan 644 ta korxonaning ustav ka
pitalida davlatning ulushini qisqartirish ko‘zda tutilgan.
Shunisi xarakterliki, ko‘pchilik korxonalaming ustav kapi
talidagi davlatning ulushini 40 foizdan ortiq qismini sotish
ko‘zda tutilgan. Masalan, «Navoimontajavtomatika» DAK-
ning ustav kapitalidagi davlat ulushining 49,0 foizini,
«Andijon bioxim zavodi» HJning ustav kapitalidagi davlat
ulushining 45,0 foizini, «0 ‘zkimyosanoat» DAKning ustav
kapitalidagi davlat ulushining 49,0 foizini, «Olmaliq tog‘-
metallurgiya kombinati» HJning ustavkapitalidagi davlat
ulushining 46,5 foizini sotish mo'ljallangan. Mazkur kor
xonalaming ustav kapitalidagi davlat ulushining muvaf-
faqiyatli tarzda sotilishi O'zbekiston Respublikasi davlat
budjetining soliqsiz daromadlari hajmini sezilarli darajada
o'sishiga olib keladi.
Davlat mulki bilan bog‘liq daromadlaming ikkinchi turi
davlatga tegishli bo'lgan mulklami ijaraga berishdan oli
nadigan daromadlar hisoblanadi. Ijara to'lovlari shaklidagi
mazkur daromadning miqdori ijaraga beriladigan mulklar-
ning umumiy maydoniga va ijara stavkalariga bogiiqdir.
Rossiya Federatsiyasida 2001-yilning 1-iyun holatiga,
Federal budjetga hisoblangan ijara to'lovlarining atigi 318,0
ming rubli Federal budjetga kelib tushdi. Holbuki, mazkur
daromad turi bo'yicha Federal budjetga kamida 5300 mln.
rubl kelib tushishi lozim edi. Amalga oshirilgan tadqiqotlar
natijasi shuni ko'rsatadiki, birinchidan, juda katta umumiy
maydonga ega bo'lgan davlat mulklari bo'yicha (82,7 kv.
metr) yangi ijara shartnomalari tuzilmagan; ikkinchidan,
to'lov intizomining yaxshi emasligi sababli 794,9 mln. rubl
miqdoridagi ijara to'lovlari bo'yicha muddati o'tgan qarz-
dorlik mavjud; uchinchidan, ijara stavkalari va umuman
ijara to'lovlari bo'yicha asossiz imtiyozlar mavjud.
Davlat mulki bilan bog'liq budjet daromadlarining
uchinchi turi davlat mulkini sotishdan olingan daromadlar
hisoblanadi. Davlat mulkini sotishda kompaniyaning kapi-
talizatsiya darajasi muhim o'rin tutadi. Kapitalizatsiya dara
jasi qanchalik yuqori bo'lsa, davlat mulkini sotishdan olin
gan daromadlar miqdori shunchalik katta bo'ladi. Masalan,
bir qator Rossiya Federatsiyasining davlat korxonalarida
2002—2007-yillarda kapitalizatsiya darajasining keskin
pasayishi kuzatilgan. Xususan, «Slavneft» korxonasida
2006-yilda kapitalizatsiya darajasi mavjud 1070,2 mln.
AQSH dollaridan 752,2 mln. AQSH dollariga tushib qol-
gan. Ya’ni, korxonaning kapitalizatsiya darajasi 318,0 mln.
AQSH dollariga pasaygan. Bu esa, korxonaning bozor
bahosini 2006-yilda 25 foizga pasayishiga olib keldi. Ros
siya Federatsiyasi hisob palatasi tomonidan o'tkazilgan tek-
shirishlar natijasi shuni ko'rsatadiki, «Slavneft» shuba kor
xonalarining aktivlarini boshqa kompaniyalarga o'tkazib
yuborilganligi natijasida korxonaning kapitalizatsiya darajasi
keskin pasayib ketgan. «Slavneft» korxonasining boshqa
kompaniyalaming balansiga o'tkazib yuborilgan sof aktiv-
larining miqdori 9213,0 mln. rublni tashkil qildi.
Davlat mulki bilan bog'liq daromadlaming to'rtinchi
turi davlatning davlat korxonalarining ustav kapitaliga
qo'ygan investitsiyalaridan oladigan daromadlari hisoblana
di. Davlat korxonalarining moliyaviy holati qanchalik bar
qaror bo'lsa, ular tomonidan oddiy aksiyalarga to'lanadigan
dividendlaming darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. Rossiya
hukumatiga yirik miqdorda dividendlar to'lovchi korxo
nalar bo'lib RAO «Gazprom», NKA «LUKoyl», NKA
«Rostneft», NKA «Slavneft», AKA «Transneft», AKA
«Transnefteprodukt», RAO «YEES Rossii», ОАО «Texsna-
beksport», AK «Alrosa» va ОАО «TVEL» kompaniyalari
hisoblanadi. Ular 2002-yilda davlat tomonidan olingan jami
dividendlaming 68,0 foizini to'lagan bo'lsa, 2007-yilga
kelib bu ko'rsatkich 88,0 foizni tashkil qildi.
Mazkur kompaniyalar moliyaviy holatining barqarorligi
ulaming sof foydasi miqdorini katta bo'lishiga olib keldi.
Natijada, davlatga tegishli bo'lgan aksiyalarga to'g'ri keladi
gan sof foyda miqdorining minimal summasi 98712,0 mln.
rublni tashkil qildi.
O'zbekiston Respublikasi budjet amaliyotida davlat
mulkini xususiylashtirish bilan bog'liq daromadlaming
amaldagi holatini tahlili (5.2.1-jadval) 2003-yilni hisobga
olmaganda, tahlil qilingan davr mobaynida 2004-yildan
boshlab davlat mulkini xususiylashtirishdan olingan daro
madlaming miqdori o'sish tendensiyasiga ega bo'lgan.
Bu esa, davlat mulkini xususiylashtirish jarayonini iz-
chillik bilan amalga oshirilayotganligidan dalolat beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
