Toshkent moliya instituti a. V. Vahobov, A. S. Jcvrayev soliqlar va

I  В  О  В.  SOLIQQA TORTISH  NAZARIYASI

1.1.  SOLIQLARNING  IQTISODIY  MOHIYATI 

VA  OBYEKTIY  ZARURLIGI

Soliqlaming  iqtisodiy 

mohiyati  va  obyektiv 

zarurligi

Soliq tushunchasi  iqtisodiy  kate- 

goriya  sifatida  davlatning  paydo 

bo'lishi  va  faoliyatining  davo- 

miyligi  bilan  bevosita  bog‘liqdir.

Shu  o‘rinda  soliq  kategoriyasi  davlatni  iqtisodiy  siyosati 

orqali  iqtisodiy voqelik  sifatida yuzaga  chiqishini  ta’kidlash 

lozim.  Soliq tushunchasi tor ma’noda davlat  ixtiyoriga soliq 

to‘lovchilardan majburiy tartibda undiriladigan pul tushum- 

larini  ifodalaydi.

Ma’lumki,  soliqlar  bevosita  davlatning  paydo  bo‘lishi 

bilan  bog‘liqdir,  ya’ni  davlat  o‘zining  vakolatiga  kiruvchi 

vazifalarni  bajarish  uchun  moliyaviy  manba  sifatida 

soliqlardan foydalanadi.  Soliqlaming amal  qilishi bu obyek- 

tivlikdir,  chunki  jamiyatni  tashkil  etuvchi  barcha  subyekt- 

lar  ham  real  sektorda,  ya’ni  ishlab  chiqarish  sohasida 

faoliyat  ko‘rsatmaydi.  Jamiyatda  boshqalar  tomonidan  rad 

etilgan  yoki  faoliyati  iqtisodiy  samarasiz  bo‘lgan  sohalar 

ham  mavjudki,  bular soliqlami  obyektiv amal  qilishini talab 

etadi.  Aniqroq  qilib  aytganda jamiyatni  norentabel  (mudo- 

faa,  meditsina,  fan,  maorif,  madaniyat  va  boshq.)  va 

rentabel  sohaga  ajralishi  hamda  norentabel  sohani  moliya- 

lashtirishning  tabiiy  zarurligi  soliqlami  obyektiv  amal  qi­

lishini  zarur  qilib  qo‘yadi,  vaholanki,  norentabel  sohaning 

ijtimoiy  xizmatlari,  asosan,  davlat  tomonidan  amalga  oshi- 

riladiki,  ulami  moliyalashtirish usuli sifatida yuzaga chiquv- 

chi  soliqlar  ham  shu  tufayli  bevosita  davlatga  tegishli 

bo‘ladi.

Soliqlaming  amal  qilishini  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish 

sharoitida  ikki  holat  bilan  ifodalash  mumkin:  birinchidan, 

davlatning  qator  vazifalarini  mablag*  bilan  ta’minlash 

zarurligi,  ikkinchidan,  bozor  iqtisodiyoti  qonun-qoidalari.

Davlatning  bajaradigan  funksiyalari  va  vazifalari  ko‘p 

bo‘lib,  bozor  iqtisodiyoti  rivojlana  borishi  bilan  ba’zi  ijti­

moiy  himoyalangan  bozor  munosabatlariga  mos  kelmaydi-

---

gan  vazifalar  yo'qola  borsa,  yangi  vazifalar  paydo  bo‘la 

boshlaydi.  Bularga bizning respublikamizda  kam  ta’minlan- 

ganlarga  ijtimoiy  yordam  ko‘rsatish,  bozor  iqtisodiyoti 

infratuzilmasini  tashkil  qilish  kabilar  kiradi.  Davlat  kuchli 

ijtimoiy-siyosiy  tadbirlami  amalga  oshirish  uchun  pensio- 

nerlar,  talabalar,  ko‘p  bolali  onalar va  boshqalami  mablag‘ 

bilan  ta’minlash  zarurligini  anglab,  ayrim  cheklangan 

tovarlar  bahosidagi  farqni  budjet  hisobidan  qoplaydi  va 

undan tashqari  mahallalarda ijtimoiy himoyaga muhtoj kam 

ta’minlanganlarga  moddiy  yordamlar  ko'rsatadi.  Shu  bilan 

birga,  davlat jamiyat  a’zolari  osoyishtaligini  saqlash  maqsa- 

dida  o'zining  mudofaa qobiliyatini  saqlab va  mustahkamlab 

turishga  ham  mablag‘lar sarflaydi,  qolaversa,  davlat  fuqaro- 

lar  xavfsizligini  saqlash,  mamlakatda  tartib-intizom  o‘rna- 

tish,  uni  boshqarish  funksiyalarini  bajarish  uchun  ham 

ko‘plab  mablag*  yo'naltirishga  majburdir.  Bunday  xarajat- 

lami  amalga  oshirishning  majburiyligi  ular  uchun  manba 

boMgan  soliqlami  obyektiv  zarur  qilib  qo‘yadi.

Qayd  etish  lozimki,  hozirga  qadar  davlatning  funksiya­

larini  bajarish  uchun  lozim  bo‘lgan  moliyaviy  mablag'larni 

shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli jahon amaliyoti- 

da qo'llanilgan  emas.  Demak,  hukmron  kuch sifatida davlat 

mavjud  ekan,  moliyalashtirish  usuli  sifatida  soliqlar  amal 

qiladi.  Ma’lumki,  jamiyat  iqtisodiy  hayoti  juda  murakkab 

iqtisodiy  hodisalardan  iborat  bo'lib,  ana  shu  murakkablik 

bevosita  soliqlarga  ham  tegishliki,  bu  holat  soliqlami  iqti­

sodiy  mohiyatini  teran  anglashni  taqozo  etadi.

Soliqlar majburiy to‘lovlami  ifoda  etuvchi  pullik  muno- 

sabatlami  bildiradi.  Bu  munosabatlar  soliq  to‘lovchilar 

bilan  ulami  o‘z  mulkiga  aylantiruvchi  davlat  o‘rtasida 

bo'ladi.  Davlat  uchun  budjet  daromadlarining asosiy  man- 

bayi  hisoblangan  soliqlar  katta  ahamiyatga  ega.

Soliqlar  to‘g‘risidagi  qarashlar  tarixan  obyektiv  va 

subyektiv  omillaming  ta’sirida  shakllangan.  Soliqlarga  doir 

turli  ta’riflami  tahlil  qilish,  ulaming  konkret  iqtisodiy-ijti- 

moiy  taraqqiyotlar  jarayonidagi  mohiyatini  asoslash, 

soliqlaming  iqtisodiy  rolini  va  soliq  qonunchiligiga  asos 

bo'lgan  soliq  tamoyillarini  belgilash  hamda  soliq  tizimida, 

jamiyat  taraqqiyotida  mavjud  bo‘lgan  soliqlaming  tutgan 

o‘mini  aniqlash  zarurdir.  Chunki,  davlat  paydo  bo‘lishi 

bilan  soliqlar  jamiyatdagi  iqtisodiy  munosabatlaming 

zaruriy talablaridan biri hisoblanib  kelingan.  Davlat tuzilish

---

shakllarini  rivojlanishi  bilan  bir  vaqtda  soliq  tizimi  o‘zgar- 

gan  va  takomillashtirilgan.  Soliq  tizimining  o‘zgarishi  va 

takomillashtirilishi  soliqlaming  turlari,  miqdorlari  va  yig‘ib 

olish  usullari  xilma-xil  bo‘lganligi  bilan  asoslanib  kelingan. 

Masalan,  Sharq  mamlakatlari  iqtisodiyoti  tarixida  soliqlar 

aholidan  shaxsiy  mol-mulk,  yerdan  olingan  hosil,  uy 

hayvonlari  va boshqalar  uchun  «zakot»  sifatida  olingan.

Davlat faoliyatining barcha yo‘nalishlarini mablag‘  bilan 

ta’minlashning  asosiy  manbalaridan  biri  va  davlat  ustu- 

vorligini  amalga  oshirishning  iqtisodiy  vositasi  soliqlardir. 

Soliq  tizimini  tartibga  solish  va  mukammallashtirish 

moliyaviy  tizimni  rivojlantirishga  yordam  beradi.  Iqtiso- 

diyotni  davlat  tomonidan  soliqlar  orqali  tartibga  solish, 

davlat budjeti  daromadlarini  shakllantirish soliq solish vosi- 

tasida  jamiyatdagi  u  yoki  bu  jarayonlaming  rivojlanishiga 

ta’sir  etuvchi  usuli  hisoblanadi.  Davlatning  mavjudligi 

soliqlar  bilan  uzviy  bog‘liq,  chunki  soliqdan  tushadigan 

tushumlar  davlat  iqtisodiy  mustaqilligining  asosiy  manbayi 

hisoblanadi.

Insoniyat  tarixida  yirik  davlat  arboblaridan  biri,  o‘rta 

asrlarda buyuk  saltanat barpo  qilgan Amir Temur soliqlarga 

katta e’tibor qaratgan.  U  davlatni idora qilish tizimini yuza­

ga  keltirishda  asosan  soliqlarga  tayangan.  0 ‘sha  davming 

davlat  moliyasi  bu  tizimning  eng  muhim  unsurlaridan  biri 

ekanligi,  u  davlatni  boshqarishdagi  barcha jihatlariga  uzviy 

bog‘langanligi  bilan  tubdan  farq  qilib  turgani  va  ayni  shu 

xususiyatga  ko‘ra  boshqaruvning  barcha  tarkibiy  qismlari 

orasida  markaziy  o‘rinni  egallaganligi  bugungi  kunga  kelib 

hammaga  ayon  bo'lmoqda.

Soliqlar  qadimgi  davrlardan  e’tiborga  olingan,  ammo  u 

vaqtlarda soliqlar ozod va erkin bo‘lmagan kishining belgisi 

bo‘lib  xizmat  qilgan.  Adam  Smit (shotland  faylasufi  va  iqti- 

sodchisi,  1723—1790)  o‘zining  «Xalqlar  boyligining  sabab- 

lari va  tabiatlari»  nomli  kitobida  (1776)  ilk bor soliq  tamo- 

yillarini  ko‘rsatib  berdi,  soliqlaming  ahamiyatini  yoritib, 

ulami  davlatga  to‘lash  qullik  emas,  balki  erkinlik  alomati 

ekanligini  asoslab  berdi.