Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliyev pul va banklar

Kripto pullar. Kripto - so‘zi (KpunroQ sirli, yashirin, shifrlangan murojaatnoma kabi manolami beradi. Kriptovalyuta esa raqamli valyutalarning ko‘rinishidir. Hozirgi kunda uning Bitcoin, Litecoin, Namecoin, SwiftCoin, Peercoin, Dogecoin, Emercoin, Gridcoin, Primecoin va boshqa turlari mavjud.

Yuqorida qayd etilgan holatlar bo^icha Markaziy bank va tijorat banklari, tegishli muassasalar, shuningdek, savdo nuqtalari tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar plastik kartalami yanada kengroq va samarali ishlashiga imkoniyat yaratadi.

6. 
   Tovar xo‘jaligi sharoitida pulning roli
   

Jamiyatda mehnat taqsimoti va ishlab chiqarish jarayonining mavjudligi iqtisodiy hayotda pulning roli doimo oshib boraveradi. Birgina mehnat taqsimotiga e’tibor qaratadigan bolsak, kompaniya yoki firma biror narsani ishlab chiqarish yoki xizmat turini koYsatish uchun zarur xom - ashyo va materiallami olish maqsadida bir necha xojalik yurituvchi subyektlar bilan iqtisodiy aloqalarni o‘matadi, ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko'rsatish jarayonida ishtirok etayotgan xodimlarning mehnati uchun haq to lay di va boshqa qator ishlami amalga oshiradi. Bulaming barchasi tomonlar o‘rtasidagi o'zaro iqtisodiy hamkorlik va manfaatdorlik asosida amalga oshiriladi. Mana shu iqtisodiy hamkorlik va manfaatdorlikni amalga oshirishning iqtisodiy mexanizmi sifatida pulning roli alohida ahamiyat kasb etadi.

Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillaridan biri bar qanday faoliyatning asosida iqtisodiy manfaatdorlik yotadi. Ishlab chiqaruvchi korxona, tashkilot yoki firma yaratayotgan tovar yoki xizmatlami shaxsiy iste’moli uchun emas, balki bozorda sotish orqali tegishli iqtisodiy foyda ko‘rish ilinjida ishlab chiqaradi. Bu ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar o'rtasida tovar-pul munosabatlarini vujudga keltiradi, ushbu munosabatda pul ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o'ratasida ayirboshlash vositasi sifatida muhim rol o^naydi.

Bu yerda ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o'rtasida ayirboshlanadigan tovar yoki mahsulotning bahosi muhim rol oynaydi. Ulaming bahosi bozordagi talab va taklif asosida pulda ifodalanadi. Pulning rolini amal qilishida baho muhim iqtisodiy mexanizm hisoblanadi, tovar va xizmatlar bahosiga qator omillar ta’sir qiladi. Xususan, tovar va xizmatlaming sifati, unga bolgan talab darajasi, sotib oluvchining tolov qobiliyati va boshqa qator omillar shular jumlasidandir.

Haqiqatda ham yuqorida qayd etilgan jarayonlami tashkil etishda pulning ishtiroki muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, pulning tovar xojaligi sharoitida amal qilishining samaradorligini oshishiga qator omillar ta’sir qiladi. Xususan ular quyidagilardan iborat:

1. 
   Iqtisodiyotning barqarorligi va raqobatbardoshligi. Mamlakat iqtisodiyotining barqarorligi va raqobatbardoshligi aholining iste’mol tovarlar va xizmatlarga bolgan talabini mahalliy ishlab chiqarish hisobidan qondirish imkoniyatini beradi. Bu bozor iqtisodiyoti sharoitida juda muhim hisoblanadi. Birinchidan, import hajmini qisqartirish asosida xorijiy valyutalami chetga chiqib ketishining oldini oladi. Ikkinchidan, milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan barqarorligini oshiradi.
   
2. 
   Markaziy bankning mustaqilligini ta’minlartganligi. Malumki, Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashga qaratilgan, ushbu maqsadni samarali amalga oshirish uchun Markaziy bank hukumat va davlat boshqaruv organlari bosimidan holi bolishi lozim. Aks holda milliy valyutaning barqarorligi zaiflashadi va uning xalq xojaligidagi roli pasayadi.
   
3. 
   Aholi va mijozlaming bank tizimiga ishonchining mustahkamligi. Mamlakat aholisi va mijozlaming bank tizimiga bolgan ishonchining yuqoriligi pulning roliga bevosita va bilvosita ta’sir qiladi. Chunki aholi va mijozlaming banklarga nisbatan ishonchining yuqoriligi ulaming vaqtinchalik bo‘sh pul mablaglarini banklarga muddatli omonat sifatida qo^yishga undaydi. Bu esa pulning jamg'arma vositasi va tolov vositasi rolini oshiradi, shu bilan birga, birinchidan, pul egalariga qo‘shimcha daromad keltiradi, ikkinchidan, banklaming real sektomi kreditlash imkoniyatlarini oshiradi. Bulaming barchasi tovar xojaligi sharoitida pulning rolini oshishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
   
4. 
   Inflyatsiya darajasining tegishli me’yorlarda saqlab turilishL Milliy valyutaning inflyatsiya darajasi xalqaro amaliyotda qabul qilingan me’yorlardan ortib ketishi uning iqtisodiyotdagi roliga salbiy ta’sir ko'rsatadi. Inflyatsiya darajasi yuqori bolgan sharoitda aholining real daromadlari pasayadi, kredit muassasalarida uzoq muddatli omonatlar hajmi qisqaradi, korxona va tashkilotlar ishlab chiqarish hisobidan emas, balki o‘zaro olib sotish yoli bilan daromad izlash payiga tushib qoladi. Natijada aholining iste’mol tovarlarga bolgan talabi mahalliy ishlab chiqarish hisobidan emas, balki import hisobidan qondiriladi. Bulaming barchasi milliy valyutaning iqtisodiyotdagi rolini pasayishiga olib keladi. Eng muhimi, tovar-pul munosabatlari mavjud sharoitda insonlar mehnatining mahsuli pulda olchanadi. Bir inson mehnatini boshqa bir inson mehnati natijasiga taqqoslash imkoniyatiga ega boladi.
   

Bobga oid savollar

1. 
   Pul nima uchun maxsus tovar hisoblanadi?
   
2. 
   Pul xojalik yuritish tuzumining qanday shaklida vujudga keldi?
   
3. 
   Natural xojalik tuzumida kishilar o‘rtasidagi qanday holatlar pulning vujudga kelishiga turtki boldi?
   
4. 
   Pulning vujudga kelishi ayirboshlash munosabatlarida qanday muammolami hal etdi?
   
5. 
   Pulning ayirboshlash munosabatlarini faollashishiga qanday omillar ta’sir etgan?
   
6. 
   Pulning qanday qiymat shakllarini bilasiz?
   
7. 
   O‘zbekiston hududida dastlabki me tall tangalar qachon va kim tomonidan zarb etilgan?
   
8. 
   Amir Temur hukmronligi davrida qanday pul islohotlari amalga oshirilgan va pullar zarb etilgan?
   
9. 
   Pul nima uchun iqtisodiy kategoriya hisoblanadi?
   
10. 
    Pulning zarurligini belgilovchi omillar nimalardan iborat?
    
11. 
    Nima uchun pulning funksiyalari iqtisodchi va mutaxassislar tomonidan turlicha talqin etiladi?
    
12. 
    Pulning funksiyalarini sanab bering.
    
13. 
    Pul qachon barcha funksiyalarini bajaradi?
    
14. 
    Pulning tolov vositasi funksiyasi qanday namoyon boladi?
    
15. 
    Pulning funksiyalarini o‘zaro aloqadorligi qanday namoyon boladi?
    
16. 
    Haqiqiy pullar va haqiqiy bolmagan pullarga tavsif bering.
    
17. 
    Natural shaklidagi pullami qanday guruhlarga ajratish mumkin?
    
18. 
    Bir tomonlama va ikki tomonlama ayirboshlash jarayonlarini vujudga kelish sabablari?
    
19. 
    Metall pullami vujudga kelishiga qanday omillar ta’sir qilgan?
    
20. 
    Nima uchun qimmatbaho metallar pulning vazifasini bajarganda pul muomalasini tartibga solishga ehtiyoj bolmagan?
    
21. 
    Nima uchun qog‘oz pullaming nominal qiymati ulaming haqiqiy qiymatidan ancha yuqori, bu pul muomalasiga qanday ta’sir qiladi?
    
22. 
    Nima uchun dastlab banklarga qog‘oz pullami muomalaga chiqarish ruxsat berilgan, keyinchalik buning bekor qilinishi qanday izohlanadi?
    
23. 
    “Pul emissiyasi” va “muomalaga pul chiqarish”ning mohiyatini tushuntiring, ulami qanday banklar bajaradi?
    
24. 
    Plastik kartalaming afzalliklari va kamchiliklari nimadan iborat?
    
25. 
    Tovar xojaligi sharoitida pulning roli qanday namoyon boladi?
    
26. 
    Pulning roliga inflyatsiya qanday ta’sir qiladi?
    
27. 
    Pulning roliga Markaziy bankning qanday ta’siri mavjud?
    
28. 
    Iqtisodiyotda pulning rolini oshishiga nimalar ta’sir qiladi?
    
29. 
    Bozor iqtisodiyoti sharoitida bahoni belgilashda pulning roli qanday namoyon boladi?
    
30. 
    Pulning hozirgi kundagi ko‘rinishga yetib kelishiga nimalar sabab bolgan?
    
31. 
    Pulning qanday funksiyalari mavjud?
    
32. 
    Pulning turlari va ulaming namoyon bolishi.
    

Bobga oid testlar

1. 
   Dastlabki davrda pulning uujudga kelishiga nima sabab bo'lgan?
   

1. 
   Ishlab chiqaruvchilaming foyda olishga bolgan harakati.
   
2. 
   Tovar-pul munosabatlarininig rivojlanishi.
   

4. 
   Ayirboshlash munosabatlarining vujudga kelishi.
   
5. 
   Mehnat taqsimotining rivojlanishi.
   

2. 
   Ayirboshlash munosabatlarining faollashishiga nimalar turtki bo‘ldi?
   

A.Ishlab chiqarishning natural xojalik shaklidan tovar ishlab chiqarish davriga o‘tilishi.

В. Ishlab chiqaruvchi subyektlaming bir-biriga o‘zaro bogliqligining vujudga kelishi.

4. 
   Ayirboshlash jarayonida tovarlar ekvivalentligining ta’minlan- ganligi.
   
5. 
   Barcha javoblar to'gYi.
   

3. 
   Pulning vujudga kelishini yoritishda asosiy e’tibor uning:
   

1. 
   Ayriboshlash xususiyatiga qaratiladi.
   
2. 
   Evolyutsion nazariyasiga qaratiladi.
   

4. 
   Qiymat shaklining rivojlanishiga qaratiladi.
   
5. 
   Sotib olish qobiliyatiga qaratiladi.
   

4. 
   Pulning qiymat shakli bo‘ladi?
   

1. 
   To'rtta.
   
2. 
   Beshta.
   

4. 
   Uchta.
   
5. 
   To‘g*ri javob yo‘q.