Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

Eyffinger–Shaling indeksi 3 ta faktor asosida hisoblanadi: 
1)  MBning pul-kredit siyosatini aniqlashdagi mustaqilligi; 
2)  MB boshqaruv organlarida hukumat organlarining mavjudligi; 
3)  Hukumat  tomonidan  tayinlanadigan  MB  boshqaruv  organlari 
a’zolarining ulushi;  
4)  Bu  indeks  qanchalik  shartlarni  bajarilishiga  ko‘ra  1  dan  5 
gacha baholanadi.  
Bundan  tashqari,  MB  siyosiy  mustaqilligi  MB  boshqaruvini 
tayinlash  jarayonining  qonun  bilan  boshqarilishida  ham  ko‘zga 
tashlanadi.  Rivojlanayotgan  mamlakatlarda  MBning  boshqaruvini 
tanlash  va  ularning  vakolat  muddatlarini  qisqartirishga  hukumatning 
aralashishi, bank boshqaruvida hukumat vakillari ishtirok etishi hamda 
hukumat  bilan  munozaralarda  MBning  qonuniy  himoyasining  chega-
ralanganligi  kabilar  ularning  mustaqil  qaror  qabul  imkoniyatini 
bermaydi.  
Hozirgi  davrda  dunyo  bo‘yicha  siyosiy  mustaqillik  darajasi  eng 
yuqori  bo‘lgan  Markaziy  bank  –  bu  Yevropa  Markaziy  bankidir 
(EMB). Xususan: 
 EMB  Yevropa  Ittifoqi  boshqaruv  organlariga  va  yevrohudud 
hukumatlariga umuman bo‘ysunmaydi;  
 EMB baholar barqarorligiga javob beradi;  
 EMBning  vakolatlarini  qonunchilik  asosida  o‘zgartirilishi 
mumkin emas.  
EMBning  vakolatlari  faqatgina  Maastrixt  shartnomasini  qayta 
ko‘rib chiqish natijasida o‘zgartirilishi mumkin. Bu esa, juda murakkab 
jarayon bo‘lib, barcha ishtirokchilarning roziligini olishni talab etadi.  
AQSh FZTning ham siyosiy mustaqillik darajasi yuqoridir. 
FZT  Boshqaruvchilar  kengashi  a’zolari  14  yilga  tayinlanadi. 
AQSh  Prezidenti  faqat  2  muddatga  (8  yil)  saylana  oladi.  FZT  Prezi-
denti  nomzodini  AQSh  Prezidenti  Senatga  taqdim  etadi,  shuningdek 
FZT pul-kredit siyosatini amalga oshirishda mustaqildir. 
Ammo  FZTning  siyosiy  mustaqillik  darajasi  EMBnikidan  past, 
chunki FZTga Kongress ta’sir ko‘rsata oladi.  
Kanada  va  Angliya  Markaziy  banklarining  siyosiy  mustaqillik 
darajasi bundan ham pastdir. 
Kanada  Markaziy  bankining  Direktori  Hukumat  tomonidan  tas-
diqlanadi. Pul-kredit siyosati instrumentlarini mustaqil tanlay olmaydi. 

---

247 
Kanada  Markaziy  banki  va  Hukumati  o‘rtasida  kelishmovchilik 
yuzaga  kelsa,  Moliya  vazirligi  direktiva  chiqarish  huquqiga  ega  va 
Markaziy bank uni bajarishga majbur. 
Ammo hozirga qadar Moliya vazirligi bironta ham direktiva chi-
qarmagan. Chunki, direktiva yozma ravishda rasmiylashtirilishi kerak.  
O‘zbekiston Markaziy bankining siyosiy mustaqilligi: 
1. Markaziy bank Raisi hukumatning aralashuvisiz tayinlanadi (1 
ball). 
2. Markaziy bank Raisi 5 yilga tayinlanadi (0 ball). 
3.  Boshqaruv  a’zolari  Hukumatning  ishtirokisiz  tayinlanadi  (1 
ball). 
4.  Boshqaruv  a’zolarining  vakolat  muddati  belgilanmagan  (0 
ball). 
5. Boshqaruvda hukumat vakillari ishtirok etmaydi (1 ball).  
6.  Pul-kredit  sohasida  qabul  qilingan  qarorlarni  Hukumat 
tomonidan mahqullanishi qonun hujjatlarida belgilanmagan (1 ball). 
7.  Markaziy  bank  to‘g‘risidagi  qonunda  baholar  barqarorligini 
ta’minlash  majburiyati  Markaziy  bankka  majburiyat  sifatida 
yuklanmagan (0 ball). 
8. Markaziy bank va Hukumat o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga 
kelganda,  Markaziy  bankning  pozitsiyasini  kusaytirish  imkonini 
beradigan qonunchilik me’yorlari mavjud emas (0 ball). 
Jami: 4 ball.  
O‘zbekiston Markaziy bankining iqtisodiy mustaqilligi: 
1.  Hukumatning  avtomatik  tarzda  kreditlash  jarayoni  mavjud 
emas (1 ball). 
2.  Hukumatga  bozor  stavkalarida  kredit  berish  Markaziy  bank 
to‘g‘risidagi qonunda ko‘zda tutilmagan (0 ball). 
3.  Hukumatga  beriladigan  kreditlar  ma’lum  muddatga,  kredit 
shartnomasi asosidaberiladi (1 ball). 
4.  Markaziy  bank  tomonidan  hukumatga  beriladigan  kreditlar 
bo‘yicha  cheklovlar  Markaziy  bank  to‘g‘risidagi  qonunda  ko‘zda 
tutilmagan (0).  
5.  Markaziy  bank  Hukumat  qimmatli  qog‘ozlari  birlamchi 
bozorining ishtirokchisi emas  (Markaziy bank to‘g‘risidagi qonunning 
25-moddasi) (1 ball). 
6.  Markaziy  bank  o‘zining  foiz  stavkalarini  mustaqil  belgilaydi 
(Markaziy bank to‘g‘risidagi qonunning 27-moddasi) (1 ball). 

---

248 
7.Markaziy  bank  tijorat  banklari,  nobank  kredit  tashkilotlari 
faoliyatini nazorat qiladi (0 ball).