Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

Ayirboshlash  –  bu  kishilarning  istak  –  xohishlari  va  ehtiyojlari 
mahsuli sifatida amalga oshiriladigan jarayon bo‘lib, buning natijasida, 
tomonlar  ehtiyojini  qondirish  maqsadida  ixtiyoridagi  mehnat 
mahsulidan  voz  kechib,  zarur  bo‘lgan  boshqa  mehnat  mahsuli  o‘rniga 
berishdir. Ayirboshlash kishining ehtiyoji bo‘lgan buyumga ega bo‘lish 
imkoniyatini beradigan jarayondir. 
Demak,  ayirboshlash  “A”  va  “B”  tomonlar  o‘rtasidagi  o‘zaro 
kelishuv natijasida sodir bo‘ladigan jarayon bo‘lib, “A” o‘ziga tegishli 
tovar yoki xizmatni “B” tomonning tovar yoki xizmati uchun berishdir. 
Modomiki,  ushbu  almashuv  jarayoni  ikki  tomonga  ham  iqtisodiy 
jihatdan  foydali  bo‘lib,  “A”  tomon  voz  kechgan  tovar  yoki  mahsulot 
o‘rniga  o‘zi  uchun  zarur  bo‘lgan,  undan  ham  foydaliroq  tovar  yoki 
xizmatni oladi. 
Shuningdek,  natural  xo‘jalikning  rivojlanib  borishi,  jamiyatda 
mehnat  taqsimotini  shakllanishiga  olib  kelgan.  Vaqt  o‘tishi  bilan 
odamlar  o‘rtasida  mahsulot  ayirboshlash  jarayoni  rivojlanib,  ishlab 
chiqarishning  ixtisoslashuv  jarayoni  ro‘y  bera  boshlagan.  Xususan, 
pulning  vujudga  kelishida  chorvachilikning  dehqonchilikdan  ajralib 
chiqishi,  keyinchalik  hunarmandchilikning  shakllanishi  juda  muhim 
ahamiyat kasb etdi. Ushbu davrda, odamlar o‘rtasida mahsulotlarni faol 
ayirboshlash jarayoni boshlandi. O‘sha davrdagi ayirboshlash munosa-
batlarini  faollashishiga  asosiy  omillar  sifatida  quyidagilarni  keltirish 
mumkin: 

  ishlab  chiqarishning  natural  xo‘jalik  shaklidan  tovar  ishlab 
chiqarish davriga o‘tishi;  

  ishlab  chiqaruvchi  subyektlarning  bir  –  biriga  o‘zaro  bog‘liq-
ligining vujudga kelishi; 

---

9 

 
ayirboshlash  jarayonida  tovarlar  ekvivalentligining  ta’minlan-
ganligi. 
Iqtisodiy adabiyotlarda pulning vujudga kelishini yoritishda asosiy 
e’tibor, uning qiymat shaklining rivojlanish evolyutsiyasiga qaratiladi. 
Chunki, pulning vujudga kelishida uning qiymat shakllari juda muhim 
o‘rin  tutadi.  Pulning  qiymat  shakllari  asosan  beshta  ko‘rinishdan 
iboratligi e’tirof etilib, ular quyidagilardan iborat.