Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

 
 
 
 
 
 
 

---

96 
 
 
 
IV BOB. PUL MUOMALASI, PUL MASSASI VA PUL 
AGREGATLARI 
 
4.1. Pul muomalasi tushunchasi va tarkibi 
 
Pul  muomalasi  tovar  ishlab  chiqarishga  asoslangan  har  qanday 
iqtisodiyotning, jumladan bozor iqtisodiyotining ham asosiy elementlaridan 
biri  hisoblanadi.  Ishlab  chiqarilayotgan  mahsulot,  uni  ayriboshlash, 
taqsimlash  va  iste’mol  qilish  bilan  bog‘liq  jarayonlar  pul  ishtirokida  yuz 
berib,  tovar  ishlab  chiqarish  siklining  ibtidosi  pul  bilan  boshlanib,  uning 
intiqosi  ham  pul  bilan  yakunlanadi.  Yoki,  iqtisodiyotning  barcha  bo‘g‘in-
larida  yuz  berayotgan  obyektiv  iqtisodiy  munosabatlar  albatta  pul 
ishtirokida amalga oshiriladi.  
Iqtisodiy  subyektlar  o‘rtasida  pul  orqali  amalga  oshiriladigan 
iqtisodiy  munosabatlar  pul  muomalasi  deyiladi.  Pul  yuz  berayotgan 
iqtisodiy  munosabatlarda  ishtirok  etar  ekan,  u  doimiy  harakatda  bo‘ladi, 
yangilanib  turadi  va  muntazam  takror  aylanadi.  Iqtisodiy  jarayonlarni 
amalga  oshirishda  pulning  ma’lum  davrdagi  harakatlar  yig‘indisi  pul 
aylanmasini tashkil etadi.  
Naqd  pul  muomalasi  naqd  pul  orqali  amalga  oshiriladigan 
iqtisodiy  munosabatlar  bo‘lib,  bunda  iqtisodiy  subyektlar  o‘rtasidagi 
o‘zaro tovarlar va qimmatli qog‘ozlar oldi – sotdisi, ko‘rsatilgan turli 
madaniy  va  maishiy  xizmatlar,  sug‘urta,  kommunal  to‘lovlari,  naqd 
pulda  kreditlar  olish  va  qaytarish,  lotereya  biletlari  xarid  qilish, 
korxona va tashkilotlar tomonidan ishchi va xizmatchilarga naqd pulda 
ish haqi to‘lash hamda boshqa majburiy to‘lovlar amalga oshiriladi.  
Shuningdek, naqd pul muomalasi davlat byudjetining naqd pulda 
shakllanadigan 
va 
taqsimlanadigan 
qismini 
ham 
o‘zida 
mujassamlashtiradi.  Ushbu  jarayon,  bir  tomondan  aholi  va  yakka 
tadbirkorlarning byudjet oldidagi soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni 
amalga  oshirish  jarayonlarini,  ikkinchi  tomondan  esa  davlat  byudjeti 
tomonidan  aholiga  naqd  pulda  pensiya,  nafaqa  va  boshqa  ijtimoiy 
to‘lovlarni amalga oshirish jarayonlarida o‘z aksini topadi.  
Naqd  pul  aylanmasi  esa  naqd  pullarning  ma’lum  davrdagi 
harakatlar yig‘indisidan iborat bo‘lib, u naqd pul muomalasidagi naqd 

---

97 
pullar harakatidan tashqari pul muomalasini tashkil qilish bilan bog‘liq 
bo‘lgan  harakatlar  yig‘indisini  ham  o‘z  ichiga  oladi.  Naqd  pullarning 
aylanmasi  va  uning  tarkibiy  qismlarini  quyidagi  paragrafda  batafsil 
ko‘rib chiqamiz.