Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

16.3. Tijorat banklarining noa’nanaviy operatsiyalari 
 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  tijorat  banklari  mijozlarning  mo-
liyaviy xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish va foyda manbasini 
oshirish maqsadida qator noa’nanaviy operatsiyalarni bajaradi. Bunday 
operatsiyalar  sirasiga  faktoring,  kredit  –  ijara  (lizing),  kontokorrent 
(overdraft), forfeyting, trast kabi operatsiyalarni kiritish mumkin.  
 
16.3.1. Faktoring operatsiyalari 
 
Faktoring  operatsiyalarida  banklar  tovar  sotib  oluvchining  qarz 
hujjatlarini sotib oladi, unda asosan uchta tomon ishtirok etadi.  

---

286 
Birinchisi, faktor – vositachi, bankning faktoring operatsiyalarini 
bajaruvchi  bo‘limi.  Odatda,  rivojlangan  mamlakatlar  tajribasida 
faktoring  operatsiyalarini  amalga  oshirishga  ixtisoslashgan  faktoring 
kompaniyalari tashkil etish amaliyoti ham mavjud.  
Ikkinchisi, mijoz (tovar sotuvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi), faktor 
– vositachi bilan kontrakt tuzuvchi sanoat yoki savdo firmasi. 
Uchinchisi, tovar sotib oluvchi. 
Mijoz  sotilgan  tovar  yoki  ko‘rsatilgan  xizmatlar  uchun  olinishi 
lozim bo‘lgan pul mablag‘ini talab qiluvchi hujjatlar asosida “faktor – 
vositachi”  bilan  faktoring  operatsiyasi  bo‘yicha  shartnoma  tuzadi. 
Faktor  –  vositachi  imzolangan  faktoring  shartnomasi  asosida,  ma’lum 
komission  to‘lov  hisobiga  mijozga  sotilgan  tovar  yoki  ko‘rsatilgan 
xizmatlarga to‘lovni amalga oshiradi. Soddaroq qilib aytganda, faktor – 
vositachi  mijozdan  tovar  sotib  oluvchiga  mablag‘larni  to‘lash  bilan 
bog‘liq to‘lov hujjatlarni komission to‘lov asosida “sotib oladi”.  
Faktor  –  vositachi  mijoz  bilan  faktoring  operatsiyasini 
imzolayotganda  tovar  sotib  oluvchining  moliyaviy  holatini  oqilona 
baholashi  juda  muhim  hisoblanadi.  Agar  sotib  oluvchining  moliyaviy 
holati  yomonlashib,  faktoring  operatsiyasi  bo‘yicha  faktor  –  vositachi 
tomonidan mijozga to‘lagan summani to‘lay olmasa, ushbu zarar faktor 
– vositachining gardaniga tushadi.  
Iqtisodiyotda faktoring operatsiyalarni vujudga kelishining asosiy 
omillari sifatida quyidagilarni ta’kidlash mumkin: 
 –  sotib  oluvchi  korxona  va  tashkilotlar  olingan  tovar  yoki 
ko‘rsatilgan  xizmatlarga  to‘lashi  lozim  bo‘lgan  mablag‘larni  o‘z 
vaqtida to‘lash imkoniyatlarining mavjud emasligi. Bu qator ijtimoiy – 
iqtisodiy oqibatlar tufayli vujudga keladi;  
 –  tovar  sotuvchi  yoki  xizmat  ko‘rsatuvchi  mijozning  ishlab 
chiqarish  jarayonini  doimiy  ravishda  davom  ettirib  turishi  uchun 
moliyaviy mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojini ta’minlashning zarurligi;  
 –  banklarning  moliyaviy  mablag‘lardan  samarali  foydalanish 
hisobiga  qo‘shimcha  foydani  shakllantirishga  bo‘lgan  ehtiyojining 
mavjudligi.