Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

Uchinchi  funksiyasi,  xo‘jalik  subyektlari  pul  hisob  –  kitoblarini 
amalga  oshirishda  vositachi  hisoblanadi.  Iqtisodiyotda  faoliyat 
yuritayotgan xo‘jalik subyektlari kun davomida bir necha yuz minglab 
turli  darajadagi  pul  aylanmalarini  (asosan  naqdsiz  pul  ko‘rinishida) 
amalga  oshiradi.  Banklarning  bevosita  ishtiroki  (vositachiligi) 
natijasida  ushbu  o‘tkazmalar  jo‘natuvchidan  oluvchiga  etib  boradi. 
Shuningdek,  banklar  pul  o‘tkazmalari  orqali  iqtisodiyotning  turli 
tarmoqlariga  kapitalni  joylashtiradi  va  kredit  liniyalari  ochadi. 
Bularning  barchasi  banklarning  pul  hisob  –  kitoblarni  amalga 
oshirishda vositachilik funksiyasi orqali bajariladi va tartibga solinadi. 
Banklarning pul aylanmasini tartibga solish funksiyasi orqali Markaziy 

---

273 
bank  iqtisodiyotdagi  tovar  massasi  va  pul  massasi  o‘rtasidagi  o‘zaro 
muvozanatlikni ta’minlaydi. Ma’lumki, ushbu muvozanatning buzilishi 
iqtisodiyotda  inflyatsiya  darjasini  ortib  ketishi  yoki  pul  taqchilligini 
vujudga  kelishiga  olib  keladi.  Shu  bois  ham  Markaziy  bank  o‘zining 
pul  –  kredit  instrumentlari  orqali  pul  aylanmasi  uchun  zarur  bo‘lgan 
to‘lov vositasining miqdorini tartibga solib turadi.  
Kredit mablag‘larni muomalaga chiqarish banklarning to‘rtinchi 
funksiyasi  hisoblanadi.  Ta’kidlash  joizki,  ushbu  funksiyani  barcha 
banklar  bajarish  huquqiga  ega  emas.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida 
muomalaga  kredit  pullarni  chiqarish  Markaziy  bank  zimmasiga 
yuklatilgan.  Markaziy  bank  muomalaga  chiqarayotgan  pul  massasini 
mamlakatda  yaratilayotgan  tovar  massasiga  nisbatan  muvozanatligini 
ta’minlashga  e’tibor  qaratadi.  Markaziy  bankning  ushbu  funksiyani 
samarali  bajarayotganligi  milliy  valyutaning  sotib  olish  qobiliyatini 
mustahkamligi va inflyatsiya darajasining pastligi belgilaydi.  
Demak,  tijorat  banklari  kredit  pullarini  muomalaga  emissiya 
qilish  huquqiga  ega  emas,  ular  muomaladagi  mavjud  pul  hajmi 
doirasida  faoliyat  yuritadi.  Muomaladagi  pul  massasining  hajmini 
o‘zgarishiga tijorat banklari bevosita ta’sir qila olmaydilar, bunga faqat 
Markaziy bankning huquqi mavjuddir.  
Iqtisodiy va moliyaviy maslahatlarni berish banklarning beshin-