Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

Jami: 4 ball. 
GMT  indeksi  bo‘yicha  O‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy 
bankining  mustaqillik  darajasi  8  ballni  tashkil  qilgan  bo‘lib,  bu 
ko‘rsatkich o‘rta darajadagi mustaqillik darajasini anglatadi. 
Bugungi  kunda  Markaziy  bank  mustaqilligini  baholash  har  bir 
mamlakat  uchun  bank  tizimining  nazorat  qilinishida  va  eng  asosiysi 
malakatda monetar siyosatning qay darajada olib borilishini baholashda 
muhim o‘rin tutadi. 
Markaziy  bank  mustaqilligini  baholashda  xalqaro  bank  amaliyo-
tida  turli  xil  yondashuvlar  mavjud.  Ulardan  so‘nggilari  sifatida  “The 
New  Index  for  Central  Bank  Independence”  reytingli  baholash 
ko‘rsatkichini  keltirish  mumkin.  Ushbu  ko‘rsatkich  0-36  ballgacha 
oraliqda Markaziy bank mustaqillik darajasini aniqlaydi. Bunda asosiy 
mezon qilib, Markaziy bankning 3 guruh: Monetar siyosat mustaqilligi 
(MSM),  Personal  mustaqillik  (PM)  va  Moliyaviy  mustaqillik  (MM) 
ko‘rsatkichlariga  jaratilgan  holda  ular  ham  tarkiban  balli  baholashga 
asoslanadi. 
A. Monetar siyosat mustaqilligi (MSM) 
A1.  Markaziy  bankning  konservativlik  darajasi  yoki  samarali 
maqsad va vazifalarni o‘rnatishdagi mustaqilligi: 
1)  Monetar  siyosatning  maqsadi  faqatgina  baholar  barqarorligi 
yoki  baholar  barqarorligi  asosiy  hisoblanib,  u  uzoq  muddatga 
mo‘ljallangan monetar siyosatning vazifasi bo‘lsa (3 ball.) 
2)  Monetar  siyosatning  maqsadi  baholar  barqarorligi  va  boshqa 
aspektlar,  masalan,  moliyaviy  barqarorlik,  valyuta  kursi  barqarorligi 
hamda bank sektori barqarorligini ifodalasa (2 ball). 
3)  Monetar siyosatning maqsadi baholar barqarorligi va iqtisodiy 
o‘sish hamda ish bilan bandlik barqarorligini ifodalasa (1 ball). 
4)  Monetar  siyosatning  maqsadi  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  iqtisodiy 
o‘sish  va  ish  bilan  bandlik  barqarorligini  qisman  ta’minlasa  yoki 
baholar barqarorligini ta’minlashga imkoni yo‘q bo‘lsa (0 ball). 
A2. Vazifalar va ko‘rsatgichlarni belgilash mustaqilligi: 
1)  Markaziy  bank  bir  qancha  ko‘rsatkichlar  yoki  vazifalarni, 
masalan, valyuta kursi, pul agregatlari, foiz stavkasi yoki inflyatsiyani 
o‘zi o‘rnatishi (3 ball). 

---

249 
2)  Markaziy  bank  va  Hukumat  birgalikda  ko‘rsatkichlar  va 
vazifalarni,  masalan,  siyosiy  bitim  va  kelishuvlar  orqali  belgilasa  (1,5 
ball). 
3)  Hukumatning  o‘zi  maqsadga  erishish  vazifalarini  belgilasa  (0 
ball). 
A3.  Markaziy  bank  qo‘llaydigan  instrumentlar  mustaqilligi 
darajasi: 
1) Markaziy  bank  o‘z  maqsadlariga  erishishida  monetar 
siyosatning instrumentlarini o‘zi belgilasa (3 ball). 
2) Markaziy  bank  va  Hukumat  birgalikda  monetar  siyosatning 
instrumentlarini o‘zi belgilasa (1 ball). 
3) Hukumatning  o‘zi  instrumentlarini  o‘zi  belgilashda  qaror 
qabul qilsa (0 ball). 
A4. Umumiy siyosat yuritishdagi munozaralar(konfliktlar): 
1) Markaziy  bank  siyosat  yuritishda  Hukumatdan  mutlaq 
ustunligi (3 ball). 
2) Hukumat  ushbu  jarayonda  keyinchalik  Markaziy  bankka 
ustunlik berishni maqsad qilsa (0,5 ball) .  
3) Hukumat mutlaq ustunlikka ega bo‘lsa (0 ball). 
A5. Valyuta kursi siyosati koordinatsiyasi: 
1)  Markaziy  bank  valyuta  kursi  va  xorijiy  valyuta  kursi 
siyosatlari  barqarorligini  saqlab  turadi  va  tijorat  banklari  tomonidan 
qaraganda Hukumatga bo‘ysinadi (1 ball). 
2)  Markaziy  bank  valyuta  kursi  va  xorijiy  valyuta  kursi 
siyosatlarini Hukumat yo‘riqnomalari asosida ishlab chiqsa (0 ball). 
A6. Moliyaviy nazorat: 
1)  Bank  nazorati  Markaziy  bank  tomonidan  amalga  oshirilsa  va 
Hukumat organiga hisobot bersa (1 ball). 
2)  Bank nazorati Markaziy bank va maxsus hukumat organi bilan 
birgalikda amalga oshirilsa (0,5 ball). 
3)  Monetar  siyosatning  funksiyasi  va  bank  nazorati  boshqa 
yagona moliyaviy institut tomonidan amalga oshirilsa (0 ball). 
 
 MSM uchun maksimal ball =12 ball 
 
B. Siyosiy mustaqillik yoki personal mustaqillik (PM)  
B1. Markaziy bank Raisini tayinlash: 
 
1)  Markaziy  bank  Raisi  markaziy  bank  Kengashi  yoki  boshqa 
hukumat organlari bilan birgalikda xolisona tayinlansa (2 ball). 

---

250 
2)  Hukumat Markaziy bank Raisi nomzodini kiritsa va tayinlasa, 
masalan,  Moliya  vazirligi  nomzodni  kiritsa  va  Vazirlar  Mahkamasi 
Raisni tayinlasa (0 ball). 
B2. Markaziy bank Boshqaruvi vazifasining amal qilish muddati: 
1)  5 yildan ortiq muddatga (2 ball). 
2)  5 yil muddatga (1 ball). 
3)  4 yil muddatga (0,5 ball). 
4)  4 yimldan kam muddatga (0 ball). 
B3. Markaziy bank Raisi mustaqilligi 
1)  Markaziy 
bank 
Raisi 
bankning 
qoniqarsiz 
faoliyat 
ko‘rsatayotganligi ustidan nazorati yuqoriligi (1 ball). 
2)  Agar boshqa ishtirokchilar transparent bo‘lmasa (0,5 ball). 
3)  Markaziy bank Raisi Hukumatga bo‘ysunsa (0 ball). 
B4. Kengash a’zolarini tayinlash: 
- Hukumat  kengash  a’zolarining  yarmidan  ko‘pini  tayinlasa  yoki 
boshqa  organlar,  masalan,  Moliya  vazirligi  nomzodlarni  kiritsa  va 
qonunchilik organi tayinlasa (3 ball). 
B5. Kengash a’zolarining vazifalarining amal qilish muddati: 
1)  5 yildan ortiq muddatga va o‘zgartirilgan (2 ball). 
2)  5 yil muddatga va o‘zgartirilgan (1 ball). 
3)  4 yil muddatga va o‘zgartirilgan (0,5 ball). 
4)  4 yimldan kam muddatga va o‘zgartirilgan (0 ball). 
B6. Markaziy bank Kengashida Hukumatning ishtiroki darajasi: 
1) Hukumatning  Markaziy  bank  Kengashida  hal  qiluvchi 
ishtiroki bo‘lmasa (2 ball). 
2) Hukumatning  Markaziy  bank  Kengashida  hal  qiluvchi 
ishtiroki bo‘lsa (0 ball). 
PS uchun maksimal ball =12 ball. 
D. Fiskal mustaqillik yoki moliyaviy mustaqillik (MM). 
D1. 
Majburiyatlar 
bo‘yicha 
limitlar 
(sek’yuteritizatsiya 
qilinmagan kreditlar bo‘yicha): 
1)  Markaziy bankning Hukumat oldida hech qanday  majburiyati 
bo‘lmasa (3 ball). 
2)  Markaziy  bank  majburiyatlarning  bir  qismini  zimmasiga 
olganda (2 ball). 
3)   Markaziy  bank  va  Hukumat  majburiyatlari  bo‘yicha  hech 
qanday qonuniy cheklov bo‘lmasa (0 ball). 
D2. Sek’yuteritizatsiya qilingan kreditlar bo‘yicha limitlash: 

---

251 
1)  Markaziy bankning Hukumat oldida hech qanday  majburiyati 
bo‘lmasa (1,5 ball). 
2)  Markaziy  bank  majburiyatlarning  bir  qismini  zimmasiga 
olganda (1 ball). 
3)  Markaziy bank majburiyatlarni o‘z zimmasiga olishida qisman 
cheklov mavjud bo‘lsa (0,5 ball). 
4)  Markaziy  bank  va  Hukumat  majburiyatlari  bo‘yicha  hech 
qanday qonuniy cheklov bo‘lmasa (0 ball). 
D3.  Markaziy  bank  kreditlaribo‘yicha  limitlar  o‘rnatish 
ixtisosligi darajasi: 
1)  Markaziy  bank  kreditlari  absolyut  valyuta  qiymatida 
ifodalansa (1,5 ball). 
2)  Markaziy  bank  kreditlarining  bir  qismi  Hukumat  daromadlari 
hisobidan amalga oshirilsa (1 ball). 
3)  Markaziy  bank  kreditlari  to‘liq  Hukumat  xarajatlari  hisobiga 
bo‘lsa (0 ball). 
D4. Kreditlar muddati: 
1)  Markaziy bank kreditlari muddati 6 oydan oshmasa (2 ball). 
2)  Markaziy bank kreditlari muddati 6 oydan ortiq, lekin 1 yildan 
oshmasa (1 ball). 
3)  Markaziy  bank  kreditlari  muddati  bo‘yicha  hech  qanday 
cheklov yo‘q bo‘lsa (0 ball).