Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

 
Ta’minlanmagan qog‘oz pullar (1931 – 1945 yy.) 
Birinchi jahon urushidan keyin amaldagi oltin standarti pul tizimi 
o‘zining hususiyatini yo‘qotib, davlatlar klassik oltin standartini saqlab 
qolish maqsadida turli choralarni qo‘lladi. Lekin yigirmanchi asrning 
30 yillarida dunyo mamlakatlari iqtisodiyotida yuzaga kelgan moliya-
viy tartibsizliklar oqibatida muomalada oltin standartini amal qilishini 
butunlay to‘xtadi. Mamlakatlar iqtisodiyotidagi inqiroz tobora chuqur-
lashib, ishsizlik darajasi ortib bormoqda edi. Xalqaro iqtisodiy muno-
sabatlarda davlatlar o‘z manfaatlarini himoya qilish maqsadida turli 
valyuta cheklovlarini o‘rnatish, milliy valyutalarni devalvatsiyalash, 
savdo va valyuta ustidan nazoratni kuchaytirish orqali o‘zaro iqtisodiy 
va moliyaviy urush olib borishdi. Iqtisodiyotda to‘g‘ri va egri suzib 
yuruvchi valyuta kurslari yuzaga keldi
92
. Xalqaro savdo va investit-
siyalarni to‘xtab qolishi natijasida o‘zaro savdoni amalga oshirish 
uchun xukumatlar ishtirokida tuzilgan bitimga ko‘ra tovarlar barter 
qilindi. AQSh davlat kotibi Kordell Xoll ushbu holatga izoh berib, 
“Ikkinchi jahon urushining asosiy sababi 30 yillarda yuzaga kelgan 
moliyaviy va iqtisodiy kelishmovchiliklar” – deya ta’kidlagan edi.
93
AQShda oltin standartini amal qilishi Yevropaga nisbatan ikki 
yilga cho‘zildi. 1933 – 1934 yillarda AQShning, “turg‘unlikni oldini 
oladi” – degan teskari siyosati tufayli oltin standarti amaliyotda 
to‘xtatildi. Amerika fuqarolariga mamlakatda (shu jumladan xorijda) 
oltinni ishlatish, olib yurish man etildi va dollarli hisob – kitoblarni 
92
“Clean floating” – плавающий курс, определяемый действием закона спроса и предложения на 
рынке. 
Прим. пер
93
Hull C. 
Memoirs. New York, 1948. Vol. I. P.81. Shuningdek: 
Gardner R. 
Sterling – Dollar 
Conspiracy. Oxford: Clarendon Press, 1956. P. 141. 

---

330 
oltin bilan so‘ndirish ta’qiqlandi. Lekin, 1934 yildan keyin ham 
AQShda oltin standartining o‘ziga xos yangi shakli amal qildi. Unga 
asosan qadrsizlangan dollar 1/35 unsiya oltinga tenglashtirilib, oltin 
bilan chet el hukumatlari va banklar talablari qondirilgan. Dollarning 
oltinga oz bo‘lsada bog‘liqligi va Yevropadagi tartibsizliklar hisobiga 
AQShga kirayotgan oltin hajmi yanada ortdi.
Milton Fridman va Chikago maktabi vakillarining qarashlarida 
iqtisodiy va siyosiy kamchiliklar mavjudligini 1930 yillardagi iqtisodiy 
tartibsizliklar ko‘rsatib berdi. Fridman va uning izdoshlari – erkin 
bozor sharoitida qanday taklif bilan chiqishdi? Ularning qarashlari 
bo‘yicha dastlab oltin standartidan voz kechish va milliy valyutani 
chiqarish vakolati davlat ixtiyorida bo‘lishi lozim edi. Ya’ni, davlat 
tomonidan chiqarilgan ta’minlanmagan qog‘oz pullar, qonuniy to‘lov 
vositasini bajarishiga erishish nazariyasini ilgari surilgan. Shundan 
so‘ng dastlab davlat qog‘oz pullarni muomalaga chiqarishi va boshqa 
valyuta kurslariga nisbatan tebranishiga imkon berish kerak. Bunda 
inflyatsiya darajasini belgilangan me’yorda bo‘lishini davlat tomonidan 
nazorati ta’minlanishi lozim edi. Lekin 1930 yillardagi jahon 
iqtisodiyotidagi tartibsizliklarni kelib chiqishi, aynan mamlakatlar pul 
tizimini izdan chiqishi bilan bog‘liq edi.
Shunday qilib, 30 yillarning ta’minlanmagan qog‘oz pullariga 
asoslangan pul tizimining ayanchli tajribasi va uni oqibatida yuzaga 
kelgan iqtisodiy tanglik shuni ko‘rsatdiki, ikkinchi jahon urushidan 
so‘ng xalqaro iqtisodiy munosabatlarni, xalqaro ishchi kuchi 
migratsiyasi va kapital oqimini yo‘lga qo‘yish maqsadida AQSh o‘z 
oldiga jahon pul tizimini qayta tiklash vazifasini qo‘ydi.