Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

 
 
1.5. Pulning turlari 
 
Kishilik jamiyatida ayirboshlash munosabatlarning chuqurla-
shuvi, mehnat taqsimotining rivojlanishi pulning oddiy tovar shaklidan, 
hozirgi kunda hisob – kitoblarda qo‘llanilayotgan elektron pullar 
ko‘rinishi darajasigacha yetib kelishiga sabab bo‘ldi. Albatta, bu juda 
uzoq davrni o‘z ichiga oladi. Kishilar stixiyali tarzda hayot kechirgan 
va natural xo‘jalik tuzumi sharoitida turli buyumlar, hayvonlar, 
mahsulotlar pulning vazifasini bajargan bo‘lsa, miloddan oldingi VII – 
VI asrlarda metallar pul sifatida amal qilgan, XI va XII asrlarda qog‘oz 
pullar, XX asrdan esa elektron pullar iqtisodiyotga to‘lov vositasi 
sifatida kirib keldi.
Demak, pul bugungi kundagi ko‘rinishiga yetib kelguncha juda 
uzoq davr va ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarni bosib o‘tgan. Pulning 
turlarini o‘rganishda uni asl qiymatga ega bo‘lgan (haqiqiy) pul va asl 
qiymatga ega bo‘lmagan (o‘rinbosar) pul sifatida o‘rganish maqsadga 
muvofiq. Odatda haqiqiy pullar to‘lov vositasini bajarganda ular o‘z 
qiymati bo‘yicha ayirboshlash jarayonida ishtirok etgan, iqtisodiyotda 
pul massasini tartibga solish bo‘yicha muammolar mavjud bo‘lmagan. 
Asl qiymatga ega bo‘lmagan pullarning haqiqiy qiymati nominal 
qiymatiga nisbatan bir necha marta past bo‘lib, ular muomalaga 
chiqarilgandan keyin doimiy ravishda tartibga solinib turilishi lozim. 
Aks holda iqtisodiyotda pul massasi tovar massasiga nisbatan ortib 
ketadi va qog‘oz pullar o‘zining to‘lov vositasi sifatidagi qobiliyatini 
yo‘qotadi. 
Haqiqiy pullar quyidagi xossalarga ega bo‘ladi
: 
– nominal qiymatning real qiymat bilan mutanosibligi; 

---

26 
– qiymatning qardsizlanmasligi, ya’ni haqiqiy pullar har qanday 
sharoitda ham o‘zining dastlabki qiymatini yo‘qotmaydi; 
– ularni boshqa tovarlar kabi iste’mol qilish mumkin.
Biroq, natural pullarning hammasi ham yuqoridagi xossalarni 
uzoq muddatga saqlab turish imkoniyatiga ega bo‘lmagan. Masalan, 
bug‘doy, tamaki, choy, baliq, jun kabilar vaqt o‘tishi bilan o‘zining 
dastlabki xususiyatlarini yo‘qotgan. Pul paydo bo‘lgandan to hozirgi 
kunga qadar turli shakllarda namoyon bo‘lgan. Xususan, ular 
natural, 
metall, qog‘oz, kredit, elektron va kripto pullardan iboratdir.