Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

dastlabki Markaziy bank
1650 yilda 
Shvetsiyaning Stokgolm shahrida tashkil etilganligi qayd qilingan
69
. 
Ushbu bank oltin tangalar asosida depozit sertifikatlarini muomalaga 
chiqargan, mazkur depozit sertifikatlari butun shvetsiya hududida 
to‘lov vositasini bajargan bo‘lib, taqdim qiluvchiga oltin tanga berilishi 
bilan kafolatlangan. Dastlabki emission bank 1694 yilda Angliya banki 
68
Compton, Eric N. Principles of banking. Library of Congress. Printed in the USA. Fourth edition, 
1991. P. 8 – 9. 
69
Деньги, кредит, банки: Учебник /Кол. авт. Под ред.. О.И.Лаврушина. М.: КНОРУС, 2007. С. 
403. 

---

210 
sifatida tashkil etilgan bo‘lib, ushbu bank muomalaga pullarni emissiya 
qilish va banklarning tijorat veksellarini ro‘yxatga olish bilan 
shug‘ullangan
70
.
Milliy iqtisodiyotning rivojlanishi, mamlakatlar o‘rtasida xalqaro 
savdo va hisob – kitoblarning rivojlanishi Markaziy banklar zimmasiga 
qo‘shimcha vazifalarni yuklash zaruriyatini keltirib chiqardi. Endi 
Markaziy banklar emission bank vazifasini bajarishdan tashqari mam-
lakatda kredit muassasalari faoliyatini tartibga solish, iqtisodiyotda pul 
– kredit siyosatini amalga oshirish bilan shug‘ullanadi. 
Davlat mamlakat milliy valyutasini muomalaga chiqarish, uni 
tartibga solish, kredit muassasalari faoliyatini nazorat qilish, hisob – 
kitoblarni tashkil etish bilan bog‘liq qator qonunlarni qabul qildi. Shu 
tarzda davlat kredit muassasalari faoliyatini tashkil etish va pul 
muomalasini amalga oshirish bo‘yicha barcha ishlarni to‘liq o‘z qo‘liga 
oldi. 
Markaziy banklarning tashkil topish shakliga e’tibor qaratadigan 
bo‘lsak, ular davlat kapitali asosida tashkil topgan markaziy banklar 
(Buyuk Britaniya, Yevropa ittifoqi, Rossiya), aksiyadorlik shaklidagi 
markaziy banklar (AQSh, Italiya), aralash kapital ishtirokida markaziy 
banklar (Yaponiya, Belgiya) ko‘rinishida vujudga kelgan. 
Ayrim markaziy banklar dastlab aksiyadorlik shaklida tashkil 
topib, keyinchalik davlat tomonidan milliylashtirilgan. Ta’kidlash 
joizki, markaziy banklar qanday shaklda tashkil topgan bo‘lishidan 
qa’tiy nazar, ular o‘z vazifalarini davlat bilan o‘zaro kelishuv va uning 
siyosatiga hamoxang tarzda olib boradi. Ayniqsa, ularning o‘zaro 
yaqinligi mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy aloqalarning rivojlanishining 
zamonaviy bosqichida juda chuqurlashdi. 
Markaziy bank davlat bilan juda yaqin aloqada faoliyat yuritsada, 
mamlakatda pul – kredit siyosatini amalga oshirishda davlatdan musta-
qil bo‘lishi muhim hisoblanadi. Agar davlat Markaziy banklarning pul 
– kredit siyosatiga bevosita aralashsa, ularga pul – kredit siyosatini 
amalga oshirish bo‘yicha zarur darajadagi mustaqillikni bermasa 
mamlakat milliy valyutasi va pul muomalasi barqarorligini ta’minlash-
da qator muammolar vujudga keladi. Shu jihatdan, Markaziy banklar 
iqtisodiy va huquqiy jihatdan mustaqil hisoblanadi, ularning davlatga 
bog‘liqligi yoki mustaqilligi turli mamlakatlarda turlichadir. Odatda 
70
Деньги, кредит, банки: Учебник /Кол. авт. Под ред. О.И.Лаврушина. М.: КНОРУС, 2007. С. 
403. 

---

211 
mamlakat parlamentiga hisobdor bo‘lgan Markaziy banklar ko‘proq 
mustaqil hisoblanadi (AQSh, Rossiya, O‘zbekiston), mamlakat Moliya 
vazirligiga hisobdor bo‘lgan Markaziy banklar mustaqilligi nisbatan 
pastroq hisoblanadi, dunyoda bunday banklar ko‘pchilikni tashkil etadi. 
Markaziy bank pul – kredit siyosatini amalga oshirishda u yoki 
bu darajada davlatdan mustaqil bo‘lgani bilan o‘zining pul – kredit 
siyosati orqali hukumatning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirish rejasini, 
siyosatini qo‘llab – quvvatlashga bevosita va bilvosita mas’ul hisobla-
nadi. Shunday ekan, Markaziy bank tomonidan amalga oshirilayotgan 
pul – kredit siyosati hukumatning makroiqtisodiy darajadagi siyosatini 
amalga oshirish nuqtai nazaridan ishlab chiqilishi va amaliyotga joriy 
etilishi lozim bo‘ladi.