Tayanch tushuncha va iboralar: Kasb – hunar,
mutaxassislik, malaka, texik rivojlanishni ishchilar kasbiy
tarkibini o‘zgarishiga ta’siri, kasblarning guruxlanishi, kasblar
ruyxati, Kasb – hunar ta’limining axamiyati va vazifasi, ta’limni
boshkarish.
KASBIY TA’LIM METODIKASI
264
Keng malakali xodim-mutaxassisni modeli quyidagicha ko‘rinishda tuzilishi
mumkin:
1. Prognostik – oldindan bilish va ish rivojini xarakterlash.
2. Malakaviy- texnik mazmuniga qo‘yiladigan talablar.
1. Bu maqsadda maxsus ruxsat etilgan va tasdiqlangan hujjatlarni: maqola,
qo‘llanma, ilmiy-texnik kutubxona axborotlardan turli xil ilmiy tashkilotlar,
dissertatsiyalar, axborot va konferensiya materiallaridan keng foydalaniladi.
2. Ishchi-xodimlarni malakaviy tayyorlashda ishlab chiqilgan talab va
mazmun. Oldindan tashxislangan ma’lumotlar modelda qayd qilinib ilmiy tayangan
holda xodimni malakasini oshirishga imkon beradi. SHu bilan birga didaktik
prognozni ham ajratish zarur bo‘ladi. O‘quv rejasini va dasturlarni
mukammalligidan va ishchi reja ustida ishlashda tashxisli ma’lumotlar zarur
Kasblar katorida
mehnat
taksimotining
natijasibulmish alloxida mutaxassisliklar ajralib turadi. Mutaxassislik
mehnatdagiga nisbatan tor sohadagi ishlarni uz ichiga oluvchi rivojlangan
faoliyatning xilma–xil turidir. Masalan: chilangarlik kasbining xilma-xilligi:
chilangar asbobsiz, chilangar-yiguvchi, chilangar–ta’mirchi, kabi xam turli
kurinishlarga egadir. Ishchilar mutaxassisligi mehnat qurollari ning kullanishi va
mehnat usullariga, mehnat maxsulotlariga (asboblar tayyorlash, mashina ta’miri va
boshkalar) karab belgilanadi.
Kasb yoki mutaxassislikni turli xilda egallash mumkin. Ishchining u yoki bu
mehnat faoliyatidagi turi va kurinishiga tayyorgarlik darajasi malaka debataladi.
Malaka uz navbatida razryadlar va (klasslar) sinflar bilan belgilanadi.
1.2.Texnika rivojlanishi ta’sirida ishchilar kasbiy tarkibining uzgarishi.
Xalq xujaligining barcha sohalaridagi texnika tarakkiyoti, ishlab chiqarish
jarayonlarini avtomatlashtirish va texnologiyaning takomillashuvi ishchi
mehnatining mazmuni hamda malakasining uzgarishiga olib keladi. Akliy mehnatni
kullash imkoniyatlarini kengaytiradi, akliy yoxud jismoniy mehnat urtasidagi
mavjud farqni bartaraf etishga yordamlashadi. YAngi texnika, texnologiya va ishlab
chiqarishni yangicha tashkil etishning paydo bulishi bilan eskilarini sikib chiqarib
yangi kasb va mutaxassisliklar vujudga keladi.
Tarkib topgan an’anaviy kasblar mazmuni uzgaradi, murakkab mashina va
mexanizmlarni boshkaradigan malakali ishchilar soni usadi.
Kishlok xujaligidagi texnika tarakkiyoti mazkur soha ishchilarini yo`qori
malakada tayyorgarligi uchun yo`qori talablar qo‘yadi. Bu bilan texnikani erkin
boshkaradigan, mexanizatsiya va ximiyalashtirishni kishlok xujaligiga tadbik kila
oladigan, kishlok xujaligining madaniy ekinlardan mul xosil etishtiradigan,
chorvachilikda yo`qori unumdorlikka erishadigan ishchi mexanizatorning ixtisosi
belgilanadi. Traktorchilik kasbida gildirakli va zanjirli traktorlarning
xayFFFovchilari kombaynchilik kasbida ixtisoslashtirilgan donli tirkama va
KASBIY TA’LIM METODIKASI
265
kombaynlarni xaydovchi mexanik kasbi ajralib chikdi. Galla va zigir yanchadigan
hamda zigir poyalarini boglaydigan agregatlar barcha murakkab mashinalarning
mashinistlari, sigir larni elektr toki bilan soguvchilar, mashinada sut soguvchilar,
paxta terish mashinalarining mexanik–xaydovchilari, inkubator–operatorlari,
chorvachilik fermalariga xizmat kursatuvchi elektromontyor hamda elektr
chilangarlar, naladchiklar kabi kasblar vujudga keldi. Osma va yarim osma kishlok
xujalik texnikasining yuzaga kelishi munosabati bilan pritsepchilar, xususan
kombaynchi va mashinist vazifasini keng ixtisosli traktorchi–mashinistlar boshkara
boshladi. Avtomatlashtirishdan kartoshka va sabzavotlarni tozalash va ma’lum
darajada konditsiyalash kabi jarayonlarni xam kamrab olmokda. Uzgarishlar
traktor, kombayn, avtomobil va boshka murakkab mashinalarni boshkaradigan
mexanizatsiyalashgan texnika zonalari xodimlari mehnati xarakterli va mazmunida
kechadi. Bunda mexanizatorlarga xizmat kursatadigan eng takomillashgan texnika
kullaniladi. Bu zvenolarda barcha ishlar kul mehnatisiz mashina va mexanizmlar
yordamida bajariladi.
Qishloq
xo‘jaligiga
sarflanadigan
mehnatning
umumiy
hajmida
mexanizatorlarning mashina yordamida kiladigan mehnati j/x shirkat xujaliklari
tuzatish ustaxonalari ishchilarining xissasi keskin oshadi. Bunda turli kishlok
xujalik mashinalari ta’miri buyicha chilangarning mehnati uzgachadir. Agar
ilgarilari chilangar uchun amaliy ish kunikmasiga ega bulish kifoya kilgan bulsa
xozir bu mashinalar tuzilishlarini ishlash printsiplarini turli xildagi avtomobil,
traktor, kombaynlarining texnik hamda eksplutattsiya qilish xususiyatlarini bilishi,
yigilgan avtomashina va traktorlarning alloxida kismlarining tugri yigilganligi
hamda sozlash sifatini mustaqil tekshira olishi, dvigatellar ichidagi kamchilikni
eshitish bilan aniqlashi va bartaraf kila oladigan murakkab chizmalarni ukish hamda
zarur xisob–kitob kila bilish kerak.
Traktorchilarning mehnat vazifalari xam sezilarli darajada kengaydi. Kupchilik
traktorchi mashinistlardan fakat dala va transport ishlaridagina foydalanmasdan,
balki texnikani ta’mirlashda, chorvachilikda xam foydalanilmokda. Kasblar
tarakkiyotida asosiy harakatlantiruvchi shu kompleks avtomatlash-tirish va
mexanizatsiyalash bulib koldi.
SHunday ekan, ertangi kun ishchisi, muxim yo`qori malakalarni egallagan
bulishi va oldingi ishchi malakasi bilan farq kilib turishi kerak. YAngi boskichdagi
texnika tarakkiyotining muxim sharti sanoat, kurilish va kishlok xujaligi sohasidagi
ishchilar, hunar–texnika tayyorgarligining yo`qsak darajada bulishidir.
1.3. Kasblarni guruxlanishi va kasblar ruyxati.
Ishlarning ko‘lami va xilma–xilligiga kura ishchi kasblari uch turga bulinadi:
Turli ishlar va bir turda jixozlangan ish joyida bajariladigan operatsiyalar bilan
boglik bulgan kasblar, masalan: yagona yoki mayda seriyali ishlab chiqarish
sharoitida ishlovchi tokar.
KASBIY TA’LIM METODIKASI
266
Maxsus jixozlarga xizmat ko‘rsatish yoki doirasi chegaralangan ish bajarish
bilan boglik bulgan mayda ixtisosdagi kasblar: elektromontyorlar, buldozerchi,
sterjenchi.
Tor ixtisosli kasblar (operatsion), ya’ni maxsulot tayyorlashning umumiy
jarayonida birdan ortik ish jarayonini bajarishi.
Kasblar kullaniladigan ish quroliga kura farqlanadi. Kasblar xalk xujaligining
biror sohasiga mansubligiga karab, sohali va sohalararo kasblarga bulinadi. Sohali
kasblar xalk xujaligining muayyan sohasi bilan boglikdir. Masaslan: to‘quvchi,
yigiruvchi – tukimachilik sanoati bilan, elektromontyor bilan elektr mashinalarining
avtomatchisi–izoshrofkachi, statorlar va rotorlar obmotkachisi– elektrotexnika
sanoati va hokazolar bilan boglikdir. Ish vaktini iktisod qilish va ish unumini
oshirish imkonini beradigan aralash kasblar tobora kuprok tarkalmokda. Bu
kasblardagi ishchilar bir yoki yangi ikkinchi kasb doirasida aralash ixtisoslarni
egallamokdalar. Aralash kasblar kurilish, urmon neft sanoatida kishlok xujaligida
kuprok tarkaldi. Aralash kasblar yangi texnika va texnologiya extiyojlariga javob
beradi, ish qurollaridan yaxshirok foydalanishga imkon yaratadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |