Toshkent kimyo-texnologiya instituti

Tayanch tushuncha va iboralar:    metodologik  asoslar, 
pedagogic  darajalar,    dinamik  xarakteri,    salohiyat,    motivlar, 
Qobiliyatlar,    Maxsus  qobiliyatlar,    gnostik  ko’nikmalar,  
didaktik  ko’nikmalar,  komunikativ-rejissyorlik  ko’nikmalar,  
bashorat qila olish ko’nikmalari 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
178
 
biiimiaming egaliash bosqicltiaridan yetarlicha xabardor bo'lish. Bilimning egallash 
quyidagi bosqichlarda kechadi: 
1-bosqich: idrok etish (aniq maqsadga yo'naltirilgan anglash jarayoni) bo’lib, u 
tanlash xususiyaiiga ega. SHu boss o ’quvchilarga mavzuni, ya’ni, learning nimani 
o'rganishlari  (masalani  qo’yishjni  Tushuntirib  berish  orqali  o  ’quv  materiall  bilan 
dastlabki tanishish amaiga oshiriladi. 
2-bosqicb: o ’quv materialni anglab yetish bo’lib, u ma’lumotlarning nazariy 
jihatlarini  ajratib  olish  va  tahlil  qilisndan  iborat.  Bunda  asosiy  psh  lsh  p  t  topish, 
tushunchani  ajratib  olish,  ulsrning  belgilarini  asoslab  berish.  tushuntirish 
materialning  xususiyatini  aniqlab  olish,  misollar  va  tushuniiruvchi  daiillar 
to’plamini o ’rganib chiqishi kerak. 
3-bosqich:  eslab qolish va mustahkamlash bo’iib,  o  ’zlashtirilgan  bilimlami 
uzoq  vaqt  davomida  saqiab  qoltshdan  iborat.  Unda  idrok  etish  faoliyati  ko’proq 
mashqlar, mustaqil va ijodiy masalalar xususiyatiga ega bo’ladi. Bosqich yakunida 
o ’quvchiiar nazariy materialisml biladilar va ulardan mashqiami bajarish, masalani 
u  echish,  teorcmani  isbctlashda  foydalanishrm  biladiSar  (amaliy  ko’nikma, 
maiakalar shakllanadi) 
4-bosqich:  bilimlami amaliyotda qo ’llashdan iborat.  BiUmlarm  qo’llash 
o’rganilayotgan  material  ning  mazmuni  xususiyatiga  qarab  faoliyat  turli  shakl 
(o’quv  rnashqlari,  laboratoriya  ishiari,  tadqiqot  lopshiriqlari,  msktab  yer 
maydonidagi  ishlar)iarda  amaiga  oshmHshi  mumkin.  Bilimiarni  egallashda 
o’zlashtirilgan  ilmiy  ma’lumotlar  bosqichinabosqieh  boyib  va  mustahkamianib 
boradi.  Bu  hoiat  bilimiarni  egallashning  dinamik  xaraklerini  ifodalaydi.  Jarayormi 
sxema  yordamida  quyidagi  I  -chizma  bo’yicha  ifodalash  mumkin.  Psixologik-
pedagogik va ixtisoslik fanlari bo’yicha bilimlar kasbiy kompetensiya egasi bo’lish 
uchun  yetarli  emas,  bu  bilimlaming  ko'pchiiigi,  xususan,  nazariy,  amaliy  va 
metodologik  bilimlar  o  ’qituvchining  itellektuai  amaliy  ko’nikma,  malaka  va 
mahoratini  oshishiga  sabab  bo’iadi.  Pedagogik  k  o  ’nikma,  malaka  va  maiiora* 
keng  qamrovli  uziuksiz  faoliyat  bo’iib,  shaxs  kamoloti  uchun  xizmat  qiladi.  Bu 
tushuncha  nazariy  bilimlaming  bo’lg’usi  o’qituvchilar  amaliy  tayyorgarligidagi 
ahamiyatini va kasbiy sifatlarini hamda pedagogic qobiliyatni yanada oshiradi. 
1-chizma.  Bilimlarni  egallashning  dinamik  xarakteri  O’qituvchining  kasbiy-
pedagogik shaxsiy sifatlariga quyidagilami kiritish mumkin: 
- T a ’lim oluvchilarga xushmuomaia va qiziquvchan munosabatda bo’lish 
- O’z jamoasi a ’zoiari va o''qit.uvchiiarnmg tanqidlariga tayyor bo’ilshiik, o ’z 
faoliyatiga o ’zgarishar kirita clish; 
- ijtimoiy voqelik va atrof-muhitga nisbatan shaxsiy qarashlariga ega bo’lish va 
ulami ta ’lim oluvchiiar bilan muhokama qilish o ’rtoqlashish; 
- Tanqid va refleksiya (o z -o ’zini nazorat va tahiil qilish)ga nisbatan yuqori 
layoqatda bo’lish; 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
179
 
- Nasihatgo’ylik va manmanlikdan o’zini saqiay olish; 
--  Muhokama  qilinayotgan  har  qanday  rauanmio  va  qarashlarga  to’g  ’ri 
munosatbatda bo’iish; 
- O’z sha’niga aytiiayotgan tanqidiarga samimiy munosabatda bo’lishlik; 
-  Shaxsiy  yondashuv  va  o  ’z  ta  ’lim  yo’nalishiga  ega  bo’lish  va  beparvo 
bo’lmaslik; 
- O’z fikr va qarashlarini ta ’lim oluvchiiar bilan o ’rtoqlashish; 
- Ifbdali so’zlash, ravon, so’z boyiigiga ega bo’lish. 
Shuningdek,  tahiil  qilib  chiqilgan  ilmiy  tadqiqrt  ishlari  shuni  korisatadiki, 
o’qituvchirning  kasbiy  sifatlarini  shakllanganligining  asosan  motivatsion  xislatlar, 
inteilektua    salohiyat,  irodaviy  sifatlar,  amaliy  ko’nikmalar,  hissiy  sifatlar  hamda 
o’z  -o  ’zin;  boshqara  olish  sifatlari  tashkii  etadi.  Kasbiy  faoliyatida  pedagogik 
vazifalami  hal  etilishi.  avalombor,  tarbiya  sub’ektining  individiual  sifatlariga 
tayanadi.  Ushbu  sifatlar  o  ’zining  rivojlangan  ko’rinishida  insonning  to’la 
shakllangsnligini,  individualligini,  har  tomonlama  barkamolligini  tavsiilaydi. 
Ularning  rivojlanganlik  darajasi  shaxsning  ijtimoiy  faolhgi,  hayot  tarzi,  baxti  va 
jamiyatda  o  ’zini  qay  tarzda  tutishini  be'gilab  beradi,  pedagogning  esa  kasbiy 
kompetentligini  shvkllvnsshida  o  ’z  aksini  topadi.  Quyida  bo’lajak 
o’qituvchilarnipg  kasbiy  kompetentligini  shaklianishida  yetakchi  o  ’rin  tutuvchi 
asosiy sifatiarning mohiyati haqida to’xtalib o ’tiladi; 
Motivatsion  xislatlar  insonning  butun  hayoti  davomida  shakllanib,  rivojlanib 
boruvchi  tanlagan  kasbiga  bo’lgan.  elitiyojlari,  motivlari  va  maqsadlarni  qamrab 
oladi.  Motivatsion  xisilatlarning  salmoqli  qismini  rag’batlantiruvchi  g  ’oyalar 
tashkii  etadi.  U  inson  hayotining  muayyan  bosqichida  shakllanadi  va  yashaydigan 
joy bilan bog’liq bo’iadi (maktab o'quvchisi, talaba, o ’qituvchi faoliyati rag’bad). 
Ta’lim  olish  motivatsiyasi  insonni  bilim  olish  va  unga  ongli  yondashish,  bilish 
usullarini  egailash.  faol  bo’lishga  undovchi  maqsadlar  tizimi,  ehtiyojlar  va 
motiviami qamrab oladi. 
Ko’pchilik  holatlarda  motivatsiya  o’qituvchilar  tomonidan  yaxiit  tizim  emas, 
balki  elementlar  ketma-ketiigi  sifatida  qabui  qilinadi.  Sunday  holatlards  aiohida 
rnotivatsiyalar, qiziqishlar yuzaga chiqadi va albatta quyidagi maqsadiar qo’ytladi: 
o  ’z  faniga  va  tanlagan  kasbiga  qiziqsshning  shakilanishi,  yangi  mazmun  va 
texnika-texnologiyani  o  ’rganishga  ma’suliyatlii  yondashuvni  tarbiyaiash.  Demak, 
motivat.ii.on  xisial  -  o  ’quv  hamda  kasbiy  harakatlami  eski  qarashlardan  holi 
bo’igan  holda  amaiga  oshirishga  intilish,  ijodiy  qiyirichiliklarga  tayyor  bo’lish 
hamda  bu  boradagi  yutuqlaiga,  ijodiy  jarayonlarga  intilish,  topilgan  ycchimlardan 
qoniqish  hosil  qilish.  Bunda  yetakchi  motivlar  -■  o  ’zining  yangi  yechimlarini 
topishga qiziqish, ijodiy faoliyatini tashkil etishga intilishdir.   
Demak.  intelektual  salohiyat  -  fikrlashning  kreativligi  (nostandart  yechimlar 
qabul  qiluvchi  shaxsning  botiniy  qobiliyati),,  muammoii  ta  ’lim  ko’nikmalarni 

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
180
 
egallaganligi  (muammoni  ko’ra  bilish,  uni  shakllantirish,  muammoni  hal  etish 
yo’llarim  topish  va  hokazolar),  moslashuvchanligi  hamda  tizimli'igi,  ijo  d  iy 
tasawur,  modellashtirish,  loyihalash,  bashorat  qilishga,  yangi  g’oyalami  topishga 
moyillik  Tikuvchilik  buyumlarini  modellashtirish  jarayonida  talabada  odam 
gavdasining tuzilishi, yoshi, tavsiya etiladigan gazlamaning turiga qarab, modeliami 
tanlash va uni modellashtirishda yuzaga keladigan muammolarni to’g’ri hal qilishda 
unga berilgan bilimlardan ijodiy tasaw u r qilish hamda yangi g ’oyalami topishga 
int.ilish seziladi. 
Irodaviy  sifatlar  maqsadning  ongli  ravishda  belgilanashi  bilan  tavsiflanadi 
Irodali  insonga  maqsadga  intiiuvchanlik,  ichki  va  tashqi  to’siqlami,  jismoniy  va 
aqliy zo’riqishlami yenga olishlik, o’zini tuta bilishlik va tashabbuskoriik xislatlari -
xosdir.  
Demak,  irodaviy  sifat  -  izlanish  davomida,  modellashtirish  hamda  o’quv  va 
kasbiy  vazifalami  hal  qilish  uchun  o’z  faoliyat  yo’lini  yaratishda  iroda  sifatlarini 
namoyish qilish. Ixtisoslik fanlari da berilgan individual topshiriqlarni - murakkab 
fasonli  buyumlami  rnodellashtirishda  taiabaning  irodaviy  sifatlari  va  izlanish 
faoliyatlari shaklianadi. 
Hissiy sifatlar nafaqac hissiyoifar balki. o ’z-o’zini baholash sifatlari bilan ham 
tavsiflanadi.  Shu  sababli  pedagogik  maqsadlami  belgilashda  hissiy  sifatlami 
shakllantirish  va  rivojlantirisbga  e  ’tibor  berish  juda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi, 
ya’ni: 
-  o ’z hissiyotlarini  boshqarishning  zarariy  malakalarini  shakllantirishni 
e’tiborga olish; 
- o ’zining aniq hislari (qalir, g ’azab, bezovtaiik, arazlash, hasad, hamdardlik, 
uyalish,  mag’rurlik,  qo’rqisli,  ko’ngilchanlik,  muhabbat  va  boshqalar)ni 
bosbqarishga o ’rgatish; 
-  o  ’z  hissiy  holatlarini  va  ulami  ksltirib  chiqaruvchi  sabablari  tushuntirishga 
o'rgatish. 
Demak,  hissiy  sifatlar  •-  izianuvchanlik,  kashfiyot  va  ixtirolami  amalga 
oshirishga  xos  hissiyotlarning  namoyon  bo’lishi,  o’quv  hamda  kasbiy  faoliyatda 
ijodiy echirnlami topish yo’iida ziyrak bo’lishdir.  
Masalan,  bo’lajak  kasb  ta'limi  o  ’qituvchisi  biror  yangi  modekti  yaratishda 
moda  jumaliaridan,  internet  yangiliklaridan  oqilona  foydalanib,  yangi, 
takrorlanmagan  biror  modelni  yaratishga  intilish  undagi  individuallikni  r.amoyon 
qiladi.  O’z-o’zini  boshqara  oiishi  maqsadlarni  va  ularga  erishish  vositalarini 
tanlashdagi erkinlik; viidonsizlik, o’z faoliyatiga tanqidiy yondashuv, harakatlaming 
keng qamrovliligi va anglanganiigi, o’y  xulqini boshqalarniki bilan qiyoslab borish, 
keiajakka ishonch, o’z jismoniy va psixologik holatini talab darajasida tutib turish 
va boshqara olish kabiiar bilan tavsifianadi  

---

KASBIY TA’LIM METODIKASI 
 
181
 
Demak,  o’z-o’zini  boshqara  oiishi  -  ijodiy  jarayonda  refleksiya  qila  olish 
qobiliyati, o’z fikrlarini zarur yo'nalishda boshqara olish, yangi yechimlar, g’oyalar 
topish imkonini beravchi rnanbalarga intilish, o’z ijodiy faoiligini ta’minlash uchun 
mustaqil  ravishda  sharoit.  yarata  olish,  Yuqori  kurs  talabasining  o  ’ziga  berilgan 
topshiriqni  to’la  bajarishi,  ya’rii  model  yaratganda  -  uning  zamonaviyligi, 
mo’ijallangan  gavdaga  rncslig;,  modelga  gazlama  to’g’ri  tanlanganligi, 
modellashtirish  bosqichlarining  aniq  bajarilganligi,  tikish  jarayonining  maqbul 
usullarini  tanlanganligi  talabaning  ijodkorligini,  yangi  yechimlar  va  g’oyalar  topa 
olishda  mustaqil  ishlay  olishini  ko’rsatadi.  Ilmiy  tadqiqot  ishlarining  tahlilidan 
shaxsning kasbiy shakllanganlik darajasini ifodalovchi ikkita asosiy mezonni ajraiib 
ko’rsatish  mumkin:  Birinchi  mezon:  msonning  motivatsion  xislatlari,  o’zining 
bevosita  istaklarini  boshqara  olish:  o  ’z  xohish  va  ehtiyojlarini  tutib  tura  olish, 
ijtimoiy  hayot  voqealariga  o  ’z  qiziqishini  namoyon  qilish  darajasida  rivojlangan 
bo’Isa u shaxs deb atalishi mumkin. Bunda jamiyatda keng qabul qilingan, qo’llab-
quvvatlanadigan  ijtimoiy  ahamiyatli  motivlar,  ya’ni,  xohish-istaklar  rivojlangan 
bo’lishi  kerak.  Ikkinchi  mezon:  inson  o  ’z  xulqini  ongli  ravishda  o'zini-o’zi 
boshqarishga qodir bo’lgan holida uni shaxs deb atalishi mumkin bo’ladi. 
Ko’rinib turibdiki, shaxs va individual sifatlar bir-birini o’zaro to’ldiradi, shu 
sababli  pedagogik  maqsadlar  yo’iida  ham  shaxsni,  ham  individuallikni  o  ’zaro 
qarama-qarshi  qo’ymagan  holda  rivojlantirish  lozim.  Bunda,  shaxs  sifatlari 
individuallik  ormllarining  rivojlanishi  asosida  shakllanadi.  Demak,  shaxsni 
iarbivalash  va  uning  kasbiy  kompetentligini  shakllantirish  uchun  individual 
sifatlarni,  shuningdek,  shaxsning  psixologik  komponentlarini  rivojlantirisb  ham 
talab etiladi.