Fizik xususiyatlari
Xolati
Rangsiz suyuqlik
Molyar massasi
60,05 g/mol
Zichligi
1,0492 g/sm³
Termik xususiyatlari
T. suyuq.
16,75 °C
T. qay.
118,1 °C
T. chaq.
103±1 °F
[3]
i 39±6 °C
[4]
12
TEXNOLOGIK QISM
VINILLASH JARAYONLARI KIMYOSI VA TEXNOLOGIYASI
Hozirgi kunda organik birikmalarning vinil hosilalari kimyo sanoatida,
iqtisodiyotda, qimmatbaho monomerlar va yarim tayyor maxsulotlar sifatida keng
miqyosda qo’llanilmoqda. Undan tashqari bunday moddalardan maxsus xususiyatli
polimerlar, sorbentlar, insektitsidlar, bo’yoqlar, pigmentlar, dorivor preparatlar,
fotosezgir materiallar, biologik faol moddalar, shuningdek rangli plyonkalar,
plastiklar, turli metall ionlarini aniqlashda analitik reagentlar sifatida,
termostabillovchi tolalar olishda ham foydalaniladi.
Ba’zi bir gidroksil guruhi tutgan halqali birikmalarni, atsetilen spirtlari va
diollarining oddiy va murakkab efirlarini sintez qilishning turli usullari ma’lum.
Bular ichida eng ko’p qo’llaniladigan va qulay usullardan biri–tarkibida gidroksil
guruhi tutgan organik birikmalarni (spirtlar, fenollar, karbon kislotalar va
boshqalar) atsetilen ishtirokida bir bosqichli vinillash reaktsiyasidir.
Ma’lumki, gidroksil guruhi tutgan organik birikmalarni vinil efirlari yuqori
bosimda atsetilen yoki monoalmashingan atsetilen birikmalari bilan vinillash
reaktsiyalari natijasida yetarlicha yuqori unum bilan sintez qilinadi. Bunday
jarayonlarni olib borish uchun kamyob, qimmatbaho apparatlar talab qilinadi.
Yuqori bosimda atsetilen va uning hosilalari portlovchan va yonuvchan xossalarga
ega bo’lganligi tufayli texnika xavfsizligiga ham qat’iy rioya qilish talab etiladi.
So’nggi yillarda organik sintezda faol vodorod atomi tutgan moddalarni
atsetilen birikmalari ishtirokida vinillashda yuqori asosli sistemalarni
qo’llanilishiga tobora qiziqish ortib bormoqda. Katalizator - erituvchi
sistemasining muhim roli shundaki, ikki yoki bir necha asos xossali
komponentlarning sistemada sinergik xususiyati metall ionlarini hajmiy kompleks
kationga o’tishi, zaryadlarning delokallanishi orqali anionlarning asosligini keskin
oshiradi.
Yuqori molekulyar birikmalarning kelib chiqishi, asosiy zanjirning tarkibi,
makromolekulaning tuzilishi, olinishi, qayta ishlash usullari va
13
boshqalarga qarab amalga oshiriladi. Kelib chiqishiga qarab tabiiy va
sintetik polimerlarga bo’linadi. Tabiiy polimerlarga sellyuloza, kraxmal, tabiiy
ipak, tabiiy kauchuk va boshqalar hamda kimyoviy yo’llar bilan boshqa shaklga
aylantirilgan (modifikatsiyalangan) tabiiy polimerlar, masalan, nitrotsellyuloza,
atsetiltsellyuloza kiradi.
Sintetik polimerlarga monomerlardan olingan: polipropilen, polistirol,
polietilen, butadienli kauchuk, fenol va aminoformaldegidli, epoksidli, poliefirli,
poliamidli va boshqa smolalar kiradi
Makromolekula asosiy zanjirning kimyoviy tarkibiga qarab barcha
polimerlar uch guruhga bo’linadi. Agar makromolekula asosiy zanjirining tarkibi
uglerod atomlaridan tashkil topgan bo’lsa, ular organik polimerlar deyiladi
(kauchuklar, polilefinlar, poliamidlar, poliefirlar, poliuretanlar va boshqalar).
Asosiy zanjir kremniy, bor, titan, fosfor, alyuminiydan tuzilgan (ko’pincha ular
kislorod orqali bog’langan bo’ladi) va ularga organik radikallar birikkan bo’ladi.
Bunday polimerlar element organik polimerlar deyiladi (polisiloksanlar,
titanoksanlar, alyumoksanlar). Agar asosiy zanjirda va yon zanjirlarda ham uglerod
atomi bo’lmasa anorganik polimerlar deyiladi. Har qaysi sinflar yana gomozanjirli
va geterozanjirli polimerlarga bo’linadi.
Gomozanjirli polimerlarda asosiy zanjir bir xil element atomlaridan tashkil
topgan bo’ladi. Geteroza zanjirida esa asosiy zanjir turli element atomlaridan
tashkil topadi. Organik gomozanjirli polimerlarga karbozanjirli polimerlar deyiladi.
Ularda asosiy zanjir uglerod atomidan iborat bo’ladi. Masalan, polietilen,
polinilxlorid, polivinil spirti ko’pgina sintetik kauchuklar va boshqalar.
Geterozanjirli polimerlar asosiy zanjir da uglerod va boshqa elementlar
(azot, kislorod, oltingugurt, fosfor va hokazolar) saqlaydi. Masalan, polisaxaridlar,
poliamidlar, poliefirlar, poliuretanlar va boshqalar.
Makromolekulalarning tuzilishiga (geometrik shakliga) qarab chiziqsimon,
tarmoqlangan va to’rsimon polimerlarga bo’linadi. O’z navbatida to’rsimon
polimerlar narvonsimon, parketsimon va uch o’lchamli fazoviy tuzilishga ega
polimerlarga bo’linadi.
14
Chiziqsimon polimerlarda makromolekulaning uzunligi, uning ko’ndalang
kesimidan yuz va minglab marta katta bo’ladi. Masalan: sellyuloza, tabiiy
kauchuk, fibroin, kazein va boshqalar.
Tarmoqlangan
polimerlarning makromolekulalari yon tomondan
shoxchalangan ko’rinishga ega bo’ladi. Misol: kraxmal, glikogen, shuningdek,
sintetik payvand sopolimerlar va boshqalar. To’rsimon polimerlarda
makromolekulalar choklangan “tikilgan” bo’ladi, bunday polimerlar erituvchilarda
erimasligi, issiqlik ta’sirida suyuqlanmasligi bilan ajralib turadi. Masalan,
vulqonlangan kauchuk, rezina, divinil polimerlari, fazoviy tuzilishli fenolformal-
degid smolalari va boshqalar.
Mexanik xossalariga qarab, polimerlar plastomerlarga (mustahkam va
cho’ziluvachan) va elastomerlarga (elastik, cho’ziluvchan), temperatura ta’siriga
bo’lgan munosabatga qarab termoplastik va termoreaktiv polimerlarga bo’linadi.
Termoplastik polimerlar qizdirilganda yumshab plastik holatga o’tadi,
sovutilganda esa o’zining avvalgi xossalarini saqlab qolgan holda qotadi.
Termoreaktiv polimerlar qizdirilganda yumshaydi (shakl berish mumkin
bo’lgan holatga o’tadi), so’ngra issiqlik yoki qotirgichlar ta’sirida hamda
molekulasida aktiv gruppalar bo’lganligidan makromolekulalar o’zaro bog’lanib
uch o’lchamli tuzilishga o’tadi va suyuqlanmaydigan, erimaydigan bo’lib qoladi.
Masalan, fenolormaldegidli va aminoformaldegidli smolalar.
Polimerlar usuliga qarab polimerlanish va polikondensatlanish polimerlariga
bo’linadi. Polimerlar, tarkibida ikkitadan kam bo’lmagan reaktsion qobiliyatli
funktsional gruppa, qo’sh bog’, beqaror xalqalar, saqlovchi monomerlardan
sintezlanadi. Sintezlash ikki asosiy usul: polimerlanish va polikondensatlanish
reaktsiyalari yordamida amalga oshiriladi. Polimerlanish ko’p sonli monomer
molekulalarining o’zaro birikib, qo’shimcha mahsulot ajralib chiqmay
makromolekulalar hosil qilish jarayonidir. Bu jarayon qaytmas bo’lib, issiqlik
ajralib chiqishi bilan boradi. Polimerlanish reaktsiyasini amalga oshirish uchun
avvalo monomerni passiv holatdan aktiv holga o’tkazish zarur. Buning uchun
initsiatorlar (reaktsiyani tezlashtiruvchi moddalar, katalizatorlar, nur, issiqlik yoki
15
yadro energiyalaridan foydalaniladi. Polimerlanish reaktsiyalari
makromolekulaning hosil bo’lish mexanizmiga qarab bosqichli va zanjirli
reaktsiyalarga bo’linadi. Amaliyotda zanjirli polimerlanish reaktsiyalari keng
tarqalgan. Bu reaktsiya uch bosqichda: tezlashuv, zanjirning o’sishi, zanjirning
uzilishi bosqichlarida boradi. Polimerlanish jarayonida radikal yoki ionli
mexanizmda borishi mumkin (bu mexanizmlar organik kimyo kursida batafsil
o’rganiladi). Radikal polimerlanishda zanjirli jarayonning boshlanishi temperatura,
nur, turli xildagi nurlantirishlar va initsiatorlar ta’sirida boradi. Ularning
monomerga ta’siridan zanjirning o’chishiga olib keluvchi radikallar hosil bo’ladi.
Initsiatorlar beqaror organik birikmalar bo’lib, termik parchalanganda o’zlari
radikalga aylanadi, uning monomer molekulasi bilan o’zaro ta’sirida molekulyar
massasi katta bo’lgan radikallar hosil bo’ladi (zanjirning o’sishi). Erkin
radikallarda kimyoviy aktivligi yuqori bo’lgan juftlanmagan (toq) elektronning
mavjudligi, ularning monomerlari bilan reaktsiyaga kirishishiga moyillik yaratadi.
Natijada, monomer molekulasida o’sish imkoniyatiga ega bo’lgan aktiv markaz
hosil bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |