|
O‘zlashtiriladigan va o‘zlashtirilmaydigan uglevodlar.
Ozuqaviy qiymati
bo‘yicha uglevodlar o‘zlashtiriladigan va o‘zlashtirilmaydigan uglevodlarga
bo‘linadi. O‘zlashtiriladigan uglevodlarga mono- va oligosaxaridlar, kraxmal,
glikogen kiradi. O‘zlashtirilmaydiganlarga sellyuloza, gemitsellyuloza, inulin,
pektin, gummi moddalar va shilimshiq moddalar kiradi.
Inson iste’mol qilganda uglevodlar parchalanadi va ichakda so‘riladi yoki
yog‘larga aylanadi, yoki glikogenga aylanadi. Yog‘larni ko‘payishi ortiqcha oddiy
qandlar iste’mol qilinganda va energiya sarf bo‘lmaganda yuz beradi.
Uglevodlarni almashuvi quyidagi jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
1. Disaxaridlar va polisaxaridlar oshqozon ichakda monosaxaridgacha
parchalanadi va organizmga so‘riladi va qonga o‘tadi.
2. To‘qimada, asosan buyrakda glikogen sintezlanadi va parchalanadi.
3. Glyukoza anaerob parchalanadi va piruvat hosil qiladi.
4. Piruvat aerob nafas olishda ishtirok etadi.
5. Geksozalar bir biriga aylanadi.
7. Uglevodsiz mahsulotlardan uglevodlar hosil bo‘lishi. Bularga pirouzum
kislotasi, sut kislotasi, glitserin, aminokislotalar va boshq.
O‘zlashtirilmaydigan uglevodlar ozuqaviy to‘qima deyiladi va quyidagi
vazifalarni bajaradi:
— ichak funksiyasini jadallashtiradi;
— xolesterinni so‘rilishini oldini oladi;
— chirituvchi bakteriyalarni ingibirlaydi;
—semirishga olib keluvchi lipid almashuvni bo‘zilishini oldini oladi;
— toksik moddalarni organizmdan chiqarib yuborishga yordam beradi;
O‘zlashtirilmaydigan uglevodlar yetishmasa yurak - qon tomir kasalligiga
olib keladi, ichak funksiyasi buziladi. Kundalik norma 20 - 25 gr tashkil etadi.
Tahlil qilish usullari
Oligosakkaridlarning biologik tanib olish jarayonlarida muhim rolini
anglashning kuchayishi murakkab oligosaxaridlarning tuzilishi va stereokimyosini
tahlil qilish usullarini ishlab chiqishga turtki berdi. Oligosakkaridlarning tahlilini
murakkabligi shundaki, ular peptidlar va nuklein kislotalardan farqli o'laroq, har xil
turdagi bog'lanishlar yordamida bo'linib, ulanishi mumkin. Ko'pgina polisaxaridlar
va oligosakkaridlarning yuqori zaryad zichligi va glikozaminoglikanlarda sulfat
esterlarining nisbiy o'zgaruvchanligi bu qiyinchiliklarni yanada kuchaytiradi.
Amiloza kabi oddiy chiziqli polimerlar uchun glikozidik bog'lanishlarning
holati ishqorli muhitda boshlovchi polisaxaridni metil yodid bilan ishlov berish
orqali aniqlanadi, buning natijasida barcha erkin gidroksil guruhlari metillanadi va
kislota turg'un bo'ladi. metillangan polisakkarid kislotada gidrolizlanadi. Shunday
qilib olingan monosakkarid hosilalaridagi erkin gidroksil guruhlari - bu asl
polimerda glikozidik bog'lanishlar hosil bo'lishida qatnashganlar. Monosaxarid
bo'linmalari va mavjud bo'laklarning ketma-ketligini aniqlash uchun o'ziga xosligi
ma'lum bo'lgan ekzoglikozidaza fermentlaridan foydalaniladi: ular o'z navbatida
zanjirning pasaymaydigan uchidan monosaxarid qoldiqlarini ajratadilar. Bu
ekzoglikozidazlarning o'ziga xosligi ko'pincha har bir bog'lanishning pozitsiyasini
va stereokimyosini aniqlash imkonini beradi.
Glikoproteinlar va glikolipidlarning oligosaxarid qismining tuzilishini tahlil
qilish uchun oligosaxarid qismi tozalangan fermentlar yordamida bo'linadi.
Glikozidazalar O- yoki N-oligosakkarid aloqalarini uzadi va lipazalar lipid
boshlarini olib tashlaydi. Bundan tashqari, O-glikozidli bog'langan glikanlar
gidrazin bilan ishlov berish orqali glikoproteinlardan ajratilishi mumkin. Olingan
shakar aralashmasini alohida tarkibiy qismlarga ajratishning bir necha usullari
mavjud (7-36-rasm), shu jumladan oqsil va aminokislotalarni ajratish uchun:
erituvchilar va ion almashinuvi bilan qismli yog'ingarchilik va kattalikni istisno
qilish xromatografiyasi (3-17-rasmga qarang). Qattiq tayanchga biriktirilgan
tozalangan lektinlar ko'pincha shakar aralashmalarini ajratish uchun afinitivlik
xromatografiyasida ishlatiladi.
Kuchli kislotalar ta'sirida oligosaxaridlar va polisaxaridlar gidrolizida
monosaxaridlar aralashmasi hosil bo'ladi, ularni xromatografik usullar yordamida
aniqlash mumkin; shu tarzda polimerning umumiy tarkibi o'rnatilishi mumkin.
Uglevodlarni tahlil qilish usullari. Birinchi bosqichda tozalangan
uglevodlarni to'liq tavsiflash uchun ba'zida to'rtta analitik yondashuvni qo'llash
kerak bo'ladi.
Oligosakkaridlarni tahlil qilish tobora ommaviy spektrometriya va yuqori
aniqlikdagi NMR spektrometriya yordamida olib borilmoqda. Oligosakkaridlar kabi
qutbli birikmalarni tahlil qilish uchun matritsa lazer desorbsiyali ionlanish massa
spektrometriyasi (MALDI) va tandem massa spektrometriyasi (3-2 qo'shish)
ishlatilishi mumkin. MALDI usuli shu qadar sezgirki, u ionlarning massasini
aniqlashga imkon beradi (bu holda butun oligosakkarid zanjirlari; 7-37-rasm).
Tandem mass -spektrometriya usuli glikozidik bog'lanishlarning uzilishi natijasida
hosil bo'ladigan ionlarning massasini ham, ularning bo'laklarini ham aniqlaydi.
NMR ma'lumotlari (4-5-sonli qo'shimchalar) monosaxaridlar ketma-ketligini,
bog'lanish pozitsiyalarini va anomerik atomlarning konfiguratsiyasini aniqlashga
yordam beradi, ayniqsa o'rta oligosaxaridlar haqida. Masalan, geparin maydonining
tuzilishi, uning fazoviy modeli rasmda ko'rsatilgan. 7-22 NMR spektroskopiyasi
yordamida to'liq aniqlandi. Oligosakkaridlarning tuzilishini muntazam aniqlash
uchun avtomatlashtirilgan usullar va maxsus protseduralar qo'llaniladi.
Shu bilan birga, tarmoqli oligosaxaridni bir necha turdagi bog'lanishlar bilan
ajratish oqsil yoki nuklein kislotasini chiziqli tartibda tuzishdan ko'ra ancha qiyin
bo'lib qolaveradi.
Takrorlash uchun savollar
1.
Uglevodlarga tavsif bering.
2.
Uglevodlarni sinflanishi.
3.
Monosaxaridlar va ularning xossalari.
4.
Disaxaridlarga tavsif bering.
5.
Kraxmal tuzilishi va xususiyatlari aytib bering.
6.
O‘zlashtiriladigan va o‘zlashtirilmaydigan uglevodlarga misollar
keltiring.
Do'stlaringiz bilan baham: |
