Toshkent kimyo-texnologiya institiuti "tasdiqlayman"

bojxona, hissador, tadbirkor  kabi.                 

 

LEKSIKOLOGIYA (SO‘ZSHUNOSUK) 

         Leksikologiya  yunoncha  lexikos  -  "lug‘at",  logos  -  "ta’limot"  so‘zlaridan  olingan  bo‘lib, 

so‘z  haqidagi,  to‘g‘rirog‘i,  so‘z  ma’nolari  haqidagi  ta’limotdir.  Nutq  tovushlari  inson  nutqi 

uchungina xos bo‘lgan so‘zlarning eng kichik bo‘lakchalaridir. Bitta nutq tovushini o‘zgartirish 

so‘zning  ma’nosini  ham  o‘zgartiradi.  Chunonchi,  bir  -  sir,  bir  -  ber,  bir  -  bil.  Buning  sababi 

shundaki,  so‘zning  ahamiyati,  uning  ma’nosidadir.  Nutq  tovushlari  va  ular  ifodalaydigan 

ma’nolar  o‘zaro  chambarchas  bog‘liq  hodisalardir.  Nutq  tovushlari  (harflar)  so‘zning  tashqi, 

moddiy  tomoni  bo‘lsa,  ma’no  so‘zning  ichki,  mohiyat  tomonidir.  Har  bir  so‘z  biror  narsa-

buyumni, voqea-hodisani, belgi-xususiyatni, miqdorni, harakat va holatni atab, ifodalab keladi. 

Bu shu so‘zning ma’nosidir. 

 

SHEVAGA XOS SO‘ZLAR(mahalliy so‘zlar) 

 

Ma’lum bir tuman, shahar, qishloq, viloyatga xos bo‘lib, adabiy tilda boshqa ko‘rinishga 

va  ma’noga  ega  bo‘lgan  so‘zlar  mahalliy  so‘zlar  yoki  sheva  so‘zlari  deyiladi.Mahalliy  so‘zlar 

o‘zbek  tilining  bebaho  xazinasidir.  Lekin  adabiy  nutqda  ulardan  o‘rinsiz  foydalanish  mumkin 

emas.  Misol:  kallapo‘sh  (do‘ppi),  inak  (sigir),  mo‘rcha  (chumoli),  zardoli  (o‘rik),  g‘aynoli 

(olxo‘ri) va boshq. 

Bir  tilning  faqat  ma’lum  bir  hududiga  xos  bo‘lib,  boshqa  joylarda  o‘zgacha  nom  bilan 

yuritiladigan  so‘zlar  shevaga  xos  so‘zlar  sanaladi.  Bu  so‘zlardan  bittasi  umumxalq  tili  bo‘lgan 

adabiy til uchun qabul qilinadi va ana shu so‘z adabiy til uchun me’yor bo‘ladi. 

Do‘ppi so‘zi adabiy me`yor, kallapo‘sh, qalpoq, takya so‘zlari esa shevaga xos so‘zlardir. 

---

67

 

 

Har bir shahar, qishloq va viloyat aholisi tilida umumxalq tili bilan barobar shu joyga xos 

so‘zlar, iboralar qo‘llanadi.  

          O‘zbek shevashunoslik fanining ma`lumotlariga ko‘ra, o‘zbek sheva va lahjalari 3 guruhga 

bo‘linadi: 

1. Janubiy-sharqiy guruh: qarluq-chigil-uyg‘ur shevalari. Bunga ko‘pchilik shahar shevalari 

kiradi. 

2. Janubiy-G‘arbiy guruh: O‘g‘uz shevalari - Xorazm va Qozog‘iston, Turkmanistondagi ba’zi 

o‘zbek shevalari. 

3.  Shimoliy-G‘arbiy guruh:  bular  qipchoq  shevalari  nomi  bilan  yuritiladi.  Bu  shevalarda  y 

tovushi j ga o‘tadi: yo‘1, yo'q kabi so‘zlar jo‘1, jo‘q tarzida aytiladi. 

       Har bir sheva yana bir necha lahjalarga bo‘linadi. Masalan, Farg‘ona shevasining Namangan 

lahjasida  kelutti,  didomizza  shaklida  qo‘llanadi.  Shahar  shevalari  (Toshkent,  Namangan, 

Qo‘qon,  Farg‘ona)  umumiy  tomonlarga  ega  bo‘lsa  ham,  ayrim  so‘zlarda  (tancha,  turshak  - 

Toshkent)  va  ba’zi  qo‘shimchalarda,  unlilar  talafftizida  (kevotti,  kelutti,  kelyapti;  Sho‘kat, 

Do‘vlat,  ating  ninta?  Kitobdi  o‘qidingizmi?)  farqlanib  turadi.  Shevadagi  u  yoki  bu  so‘z 

umumxalq lug‘atiga kirib, adabiy tildagi so‘zga sinonim bo‘la oladi: dovuchcha- g 'o 'ra, eshik - 

uy ma’nosida, uy - hovli, tancha - sandal va b. 

Ammo kelutti, alma, apa, ong‘lar, biza, mayliz, nondi, devotsiz kabi talaffuz adabiy til me’yoriga 

to‘g‘ri kelmaydi.  

          Yozma  adabiyotda  sheva  so‘zlari  uslubiy  ma’noda  -  asar  qahramonining  ma`lum  bir 

joydan  (hududdan)  ekaniga  ishora  qilish  uchun  qo‘llanadi.  Ammo  sheva  xususiyatlarini  badiiy 

adabiyotda ham ortiqchi ishlatish nutqni og‘irlashtiradi, sun'iylashtiradi.