Toshkent kimyo texnalogiya instituti huzuridagi angren texnalogiya texnikumi

Yengil uchuvchi moddalardan namuna olish.
Olingan namuna qandaydir aralashmaga nisbatan yaxshiroq bo'lishi uchun namunaning tarkibi aytib o'tilgan holatlarda o'zgarmasligi kerak bo'ladi. Ba'zi bir holatlarda namunani olish vaqtida o'zgarmasligi, uni saqlashda va uzoqroqqa yuborishda har xil imkoniyatlardan foydalanish mumkin bo'lmay qoladi. Shunday holatlarda natijalarni ko'rib chiqqanimizda shuni esdan chiqarish kerak emaski, namuna juda yaxshiroq bo'ladimi yoki yo'q. Namunani yaxshiroq bo'lishi, uni saqlashda, quvur bo'ylab yuborishda, yana engil uchuvchi aralashmalarni uni tarkibida bo'lishi bilan buziladi. Bunday aralashmalarga quyidagilar kiradi: О2, NH3, va СО2.Bizga ma'lumki, IES ning asosiy siklidagi ishchi muhitga kiruvchi erigan kislorodning konsentrasiyasi juda ozdir. Agar kislorodga ega bo'lgan ta'minlovchi suv yoki turbina kondensati namunasini atmosfera havosi bilan bog‟lanishi amalga oshirilsa, unda u kislorod bilan ifloslanadi. Juda kam vaqt ichida havodagi kislorodning parsial bosimi yuqori bo'lganda, u suvda eriydi, kislorodning konsentrasiyasi ortadi va uning natijasida o'lchanganidan yuqori bo'ladi. Ana shunday qoidalarga asoslangan holda, unga bo'ysinuvchi kislorod namunasini olishga mo'ljallangan texnik asbob ishlab chiqilgan. U quyidagidan tashkil topgan: namuna oladigan idish undan kattaroq idishga solib qo'yilgan. Tekshiriladigan suvni namuna olish nuqtasidan uch tomonida shisha quvurcha bo'lgan kauchukli shlang ichkari tomonga yuboriladi. U idishning tagigacha yetmaydi. Namuna olish uchun shu shlangni idishni ichiga tushirilayotganda undagi havo chiqarib yuborilishi kerak bo'ladi, shuni albatta birinchi navbatda tekshirishimiz kerak bo'ladi. Buning uchun shlangni shishali uchini yuqori ko'tarilsa, namuna bilan havoni pufakchalari chiqarib yuboriladi. Pufakchalarni uzoq vaqt davomida paydo bo'lishi, qandaydir qurilmalardan so'rish holatini mavjudligidir. Bulardan ventil bo'lib, unga tutashtiruvchi naychalarni o'rnatilishi eskirib qolgan rezinalarni o'rnatilishi misol bo'la oladi. Yaxshiroq namunani olish uchun bunday kamchiliklar yo'qotilishii shart.
Idishni suv bilan to'ldirish shunday tezlikda olib boriladiki, bunda u aralashishiga ega bo'lsin. Suv ichki idishning chekka qismidan oqib tashqi idishni to'ldiradi va to'lgandan so'ng undan oqib chiqadi. Ichki idishdan 10 marotaba suvni oqib o'tishi bilan, uni ichki idishga o'tishini davom ettirish bilan, ichki idishdan shisha quvurcha olinib, uni tezda reaktiv eritmasiga solinadi.
СО2 ni miqdori IES ning turli suvlarida turlicha bo'ladi. Xona havosidagi СО2 ning parsial bosimi СО2 ning suvdagi konsentrasiyasiga teng holatida bo'lsa shunday holatda namuna olinadi. Ana shunday holatda namuna olish jarayonida СО2 ning suvdan havoga o'tishi – desorbsiya holati vujudga keladi. Agar СО2 ni konsentrasiyasi tenglik holatidan kam bo'lsa, u holda namuna olish jarayonida absorbsiya holati vujudga keladi.
Erkin СО2 ni qiymatini aniqlash uchun namunani kolbaga olishni talab qiladi. Kolbani tagiga tushirilgan idishga quvurcha orqali namuna olish chun rezinali shlangni olish nuqtasiga biriktiriladi. 6†7 suv hajmi shu joydan o'tgandan so'ng uni qisqich bilan siqib qo'yib, olish nuqtasida olinadi va uni xlor-kalsiyli trubka bilan biriktiriladi.

IESdagi suvlar va havodagi suvlar va havodagi ammiakning konsentrasiyasi kichik bo'lgani uchun suyuq va gaz fazalarini Xavo bilan birikishi olinishida juda sekin davom etadi. Ammiak namunasini О2 ва СО2 namunasiga qaraganda juda extiyotkorlik talab etilmaydi. Lekin baribir ammiak namunasi tezda analiz qilib tekshirilishga yuboriladi. Olingan namunani tezda tekshirilmasa, uni tarkibi buziladi.

13-rasmda СО2 gazini namunasi olinadigan idish tasvirlangan. 1 – konussimon kolba; 2 – tekshirish olib boriladigan suvni keltirish; 3 – tekshirish olib boriladigan suvni olib ketish; 4- rezinali probka; 5 – byuretkani oxirgi uchi. Havo bilan birikishida namunadigi СО2 ва NH3 ni konsentrasiyasini o'zgarishi namunani yaxshiroq bo'lishini buzilishiga olib keladi, ya'ni рН va elektr o'tkazuvchanlik deb ataluvchi ikkita ko'rsatkichni o'zgarishiga olib keladi. СО2 ва NH3 ni konsentrasiyasini juda oz miqdorda o'zgarishi, juda toza bo'lgan suvlardagi analiz aralashmalarini ko'proq bo'lishiga olib keladi. Agar tuzdan tozalangan suv, bug‟ va kondensatda СО2 ni konsetrasiyasi yuqori bo'lsa, u holda рН kichik miqdorda, agar NH3 ni konsentrasiyasi kichik bo'lsa, рН yuqori holda o'lchanadi. СО2 ва NH3 ni namunaga tushishi o'tkazuvchanlikni yuqori holda o'lchanadi, chunki u umumiy ionlar konsentrasiyasini oshirib yuboradi. рН va o'tkazuvchanlikni aniqlash uchun datchiklar ishlatiladi.
Namuna olinayotgan juda extiyotkorlik bilan ish olib borish zarur, chunki havodagi chang namunaga tushib, uni ifloslantiradi, kalsiy moddalarini miqdorini oshiradi. Undan tashqari olingan namuna idish orqali ham ifloslanishi mumkin, shuning uchun shisha idish emas, balki polietilendan ishlangan idishdan foydalaniladi. Eng qulay idish bu qopqog‟i yopiladigan polietilen idishdir.
Ko'pincha polietilen idish devori bilan namuna sorbsiya holati vujudga keladi. Shu adsorbsiyalangan aralashma idish devorlarini yuvganda ham ketmaydi. Agar shu idishda avval yuqori konsentrasiyaga ega bo'lgan namuna saqlangan bo'lsa, buning natijasida konsentrasiya ortadi. Agar teskari holat bo'lsa, u holda konsentrasiya kamayadi.
Ba'zi bir aralashmalarni konsentrasiyasi quvur bo'ylab namunani harakatlanishida ham o'zgarib boradi. Masalan, korroziya jarayonini ortib borishi, erigan kislorod konsentrasiyasini kamayishiga, korroziya mahsulot-larini konsentrasiyasini ortishiga olib keladi. Shuning uchun bug‟ namuna olish yo'llarida korroziyaga chidamli materiallardan yasashga e'tibor beriladi.
IES ning asosiy siklida namuna harakatlanuvchi trassalarini po'latdan ishlanadi. Lekin bu namuna oluvchi trassani namuna olingan joydan, to ekspress laboratoriyasiga bo'lgan yo'lni po'latdan ishlash juda qiyindir. Shuni sezish mumkinki, agar bug‟ oluvchi nuqtadagi namunani sarfi vaqt bo'yicha o'zgarib borsa, u holda korroziya mahsulotlari temir moddasini konsentrasiya sarfi ortadi, sarf kamaysa, kamayadi. Bunday o'zgarish zarrachalarni bug‟ oluvchi yo'llarida turib qolishi harakat tezligi kichikligi tufayli sodir bo'ladi. Shuning uchun bug‟ oluvchi yo'llardagi sarfni o'zgarmas holda ushlab turish kerak bo'ladi va uni yo'llarda o'tirib qolmasligi uchun harakat tezligi kerakli miqdorda bo'lishi shart , bu esa namuna olish uchun quvurchani diametri juda kichik bo'lishi kerak bo'ladi. Bu esa quvurchani har xil moddalar bilan ifloslanishiga va namuna olish holatini natijalarini kamaytirishga olib keladi.
Undan tashqari o'ta qizigan bug‟ namunasini olishda, shu namuna olish holatida ham buzilishi sabab bo'ladi. Shuning uchun bug‟dan olingan namunani kondensatga aylantirish zarur, uni bosimini atmosfera bosimidan ham past bosimgacha kamaytirish zarur. Bosim va haroratni kamaytirish natijasida uni tarkibida har xil aralashmalarning eruvchanlik darajasi kamayadi. Natijada bug‟dan qattiq faza ajralib chiqadi, bu esa qisman devorlarda ig‟ilib qoladi. Bunday holat boshqa aralashmalardan ham qattiq fazalar ajralishiga olib keladi. Bunday holatni kamaytirish uchun sovitkichdan keyingi bosimni kamaytirish kerak bo'ladi. Har turli korroziya

holatlarini IESdagi namuna olish quvurlarida kamaytirish, remontni holatini kamaytirish uchun quvurlarda turli qirqmalar hosil qilinadi. Korroziyada ishtirok etmagan aralashmalar erigan holatda bo'lishiga qaramay, namuna olish holatiga ta'sir etmaydi. Lekin sekin harakatlanuvchi bunday aralashmalarni namuna olish vaqtida bizga zarur emas. Bu esa ekspress laboratoriyaga, analizator asboblarga namunani etib kelishini pasaytiradi. Aralashmaning konsentrasiyasi qancha kam bo'lsa, namuna hajmi shuncha ko'p tekshiriladi. Geterogen muhitlar uchun to'g‟ri natijalarni olish uchun namunani miqdorini bir necha yuz metrgacha davom ettiriladi. Buning natijasida ionlarni – ionit filtrlarida yig‟ilib qolishiga olib keladi.