Тошкент кимё – технология институти

1-MA’RUZA 
 
PLASTMASSALARDAN BUYUMLAR ISHLAB CHIQARISH 
1.
 
Buyumlar olish metodlarining sinflanishi
Hozirgi paytda plastmassa buyumlar turli hil usullar bilan ishlab chiqariladi. Bu 
usullarni aniqlash polimer turiga, uning dastlabki holatiga, shuningdek, buyumning shakli va 
o‘lchovlariga bog'liq. 
Metodlar turlarining ko‘p ekanligi (ular 30 dan ortiq), ularni sinflash zarurligini talab 
qiladi. 
Bunda Mak-Kelvi tomonidan taklif qilingan, turli metodlarni bir xil guruhlarga 
birlashtirish metodi to‘g'riroq yo‘l hisoblanadi. Bunda birinchi guruhga faqat fizik 
jarayonlarga asoslangan guruhlar kiritiladi, ikkinchi guruhga faqat kimyoviy jarayonlarga 
asoslangan metodlar, uchinchi guruhga esa fizik-kimyoviy jarayonlarga asoslangan metodlar 
kiritilgan. 
Polimer moddalarning dastlabki holati, ularning tarkibi, shuningdek, turli fizik-
kimyoviy jarayonlarga asoslangan metodlarning sinflanishi rasmlarda keltirilgan. 
Birinchi guruhga (I) bir xil fizik o‘zgarishga asoslangan - ekstruziyalash, kalandrlash, 
bosim ostida quyish va boshqalar kiritilgan. Bunda buyumlarning shakl olishi qovushqoq-
oquvchan holatda bo‘lgan polimerning deformatsiyalanib sovutilishi hisobiga amalga oshadi. 
Bu jarayonlar barchasi qovushqoq-egiluvchan (vyazkouprugiy), Nyuton suyuqliklari 
bo‘lmagan suyuqliklarning oqishi qonuniyatlari, polimerlarning kristallanishi yoki 
shishalanishi bilan tushuntiriladi. Dastlabki xom ashyo sifatida termoplastik polimerlar 
asosidagi granullangan kompozitsiya ishlatiladi, biroq ekstruziyalash va kalandrlash 
metodlari uchun quruq aralashtirilgan kukunsimon kompozitsiya yoki valslangan 
suyuqlanmadan foydalanish mumkin. 
Qayta ishlashning ikkinchi guruhi (II) (rotatsion shakllash, changlash va boshqalar) 
umumiy diffuzitsion-adgeziv jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Ayni paytda buyumlar 
kukunsimon massalar va plastmassalarni harorat ta’sirida suyultirish va qotirish yo‘li bilan 
tayyorlanadi. 
Mustaqil guruhlarga (III) eritmalardan buyumlar olish (plyonkalar quyish, tolalar 
shakllash, shpredinellash kabi) texnologik jarayonlar birlashtirilgan. 
Polimer 
kompozitsiyalarni 
ko‘piklash, 
shuningdek 
polimerlar 
yoki 
suyuq 
formopolimerlarni ma’lum shaklda polimerlash V guruhga birlashtirilgan. 
IV guruhning barcha jarayonlari uchun polimerizatsiya yoki polikondensatsiya 
reaksiyalari qonuniyatlari xarakterlidir. Monomer initsiator yoki katalizator bilan 
aralashtiriladi va suyuq holatda shaklga quyiladi, buning natijasida kimyoviy reaksiya sodir 
bo‘lib polimer hosil bo‘ladi. SHaklda monomerlarni polimerizatsiyalash metodi bilan list 
holatidagi materiallar (organik shisha listi) shuningdek, turli konfiguratsiyadagi buyumlar 
olinadi (masalan, kaprolandlar). Orientatsiya, pnevmovakuum shakllash va shtamplash 
metodlari bilan yuqori elastik holatdagi list va plyonka materiallar qayta ishlanadi (VI). 
Ularni kalandrlash yoki estruziya metodlari bilan oldin olinadi. Bu metodlar uchun 
polimerlarning cho‘zilishdagi deformatsiyasi, rekristallanishi va orientatsiyasi xarakterli. 
SHuning uchun ularni VI guruhga birlashtirilgan. 
Turli xil metodlar bilan olingan buyumlarga qo‘shimcha ishlov beriladi.

---

27 
EKSPLUATATSIYA QILISH VA TURLI USULLAR BILAN QAYTA 
ISHLASHDA POLIMERLARNING FIZIKAVIY HOLATLARI 
Физик ҳолат 
Қаттиқ
Юқори эластик
Қовушоқ-оқувчан 
Механик, 
фрикцион, 
диэлектрик ва бошқа 
эксплуатацион
70. 
Tadjikhodjaev Z A
Соmplex usage 
Юқори эластиклик 
ҳоссалари билан тавсиф-
ланувчи юқори эластик 
деформацияни оширишга 
мойиллик 
Қовушоқлик ҳоссалари 
билан тавсифланувчи 
пластик деформацияни 
оширишга мойиллик 
Ҳоссалари 
Қайта ишлашга имкон беради
Буюмларнинг ишга 
яроқлилигини 
таъминлайди 
Вакуумли ва пневматик 
шакллантириш,
иссиқ штамплаш 
Босим остида қуйиш, 
экструзиялаш 

---

28