Toshkеnt irrigatsiya va milioratsiya instituti buxoro filiali gidromelioratsiya fakulteti

II. VOLEYBOL O’YINI TEXNIKASI VA UNING TASNIFI
Voleybolo’zmohiyati, mazmunivaxususiyatibilanboshqa sporto’yinlarifarqqiladi. Voleybolo’yininisbatankichikbo’lgan, ya’nio’rtasidantengikkigabo’lingan 18x9 metrlito’g`riburchaklito’rtburchakshaklidagimaydonchadaamalgaoshiriladi. Zamonaviyvoleybolturlio’yinmalakalarivataktikkombinastiyalarganihoyatdaboybo’lib, o’takattashiddatvatezlikdao’tadi. Binobarin, voleybolningyuqoridazikretilgano’zigaxosxususiyatlario’yinchilardanmukammaltakomillashgantexnikmaxorattalabqiladi. Musobaqao’yinlaridatexnikmaxoratqanchalikkengvatashqita’sirlarganisbatanmukammalshakllanganbo’lsa, shunchalikg`alabaniqo’lgakiritishimkoniko’pbo’ladi.

O’yintexnikasi – bubirvaqtningo’zidaketma-ketvamuayyanmaqsadlitartibdaijroetiladiganixtisoslashganharakatyokiharakatlarmajmuasidir. O’yintexnikasi – harakatnianiq, tez, engil, vaziyatgamuvofiq, kamkuch sarfetibyuqori samaradabajarishgamo’ljallanganbo’lishilozim.

“Texnika” atamasiyunoncha (tehnus) so’zbo’lib, judakengma’nodafoydalaniladivao’zbektilida “san’at” tushunchasinianglatadi. Miloddanavval 776 yildanboshlabhar 4 yildaYunonistondagiOlimptog`lariningetagidajoylashganOlimpqishlog`idaXudoZevssharafigao’tkaziladiganumum-yunonbayrammusobaqalariishtirokchilari 2 g`ildirakliaravachadapoyga, mushtlashish, beshkurash sportibo’yichao’z san’atlarini (texnikasini) namoyishetganlar. Qizig`ishundakiharbirishtirokchimusobaqadanoldino’zqaddi-qomatini, mushaklarinishakllanganligivaboshqashu sportgaoidhislatlarninamoyishqilishimazkurmusobaqaningshartlaridanbiribo’lgan. Demak, muayyan sportturibilanshug`ullanishnatijasidaodamningqaddi-qomati, mushaklarivaorganizmningjamiiykibarchaorganlarishakllanadi, binobarin sportchiningtexnikmahorati, san’atinitakomillashishita’minlanadi.

Texnikagaoidbarchavositalarborki (samolyot, avtomobil, raketa, televizor, sovutgich, soatvahokozo), ularningtexnikpasportimavjudbo’lib, undamazkurvositaningtexnikko’rsatkichlarivao’lchamlariberilganbo’ladi. Sportdahammuayyanharakatmalakasiningo’zigaxostexnikko’rsatkichlari, o’lchamlarivauniijroetishdashakllangantexniktartibimavjuddir.

Voleybolo’yinitexnikasio’yinniolibborishuchunzarurbo’lganharakatusullarimajmuasidaniboratdir. Harakatlartexnikasiturlivaziyatlardamaqsadgamuvofiq, samaraliharakatqilishbilanbaholanadi. O’yindagiharbirtexnikusulnibajarishbir-biribilanuzviybog`langanharakatlanishtizimidantashkiltopadi. Harakattexnikasiharakatvazifalarinimuayyanusulbilanhalqilishuchunzarurvaetarlibo’lganharakatningdinamikvakinematikxususiyatlaridir (kuchlarningmuayyanizchilligi, gavdaningayrimqismlario’rtasidagimuvofiqlikvashukabilar).

Texnikaningasosiyqismi – ma’lumbirharakatdagiasosiymexanizmningengmuhimva xalqiluvchiqismidir. Texnikaningasosiyqisminibajarishnisbatanqisqavaqtoralig`idakattakuch sarflanishibilanifodalanadi.

Texnikaningdetallari – harakatningasosiymexanizminibuzmaydiganikkinchidarajalixususiyatdir. Texnikadetallariturli sportchilardaturlichabo’lib, buularningmorfologikvafunkstionalimkoniyatlarigabog`liqbo’ladi.

Texnikharakatlarnibajarishdaharakatlarningvaqtjihatidanma’lumbirfazalarifarqlanadi. Odatda, harakatlarninguchfazasi: tayyorgarlik, asosiyvayakunlovchifazalarinibelgilabqo’yishmumkin.

Tayyorgarlikfazasiningahamiyatiharakatniboshfazadabajarishuchunqulaysharoityaratishdaniborat. Busharoitlaryuguribkelish, sakrash, aylanmaharakatlarni (to’siqqo’yganda, koptoknio’yingakiritganda, hujumzarbasiniberishda) bajarishbilanyaratiladi. Asosiyfazadagiharakatlarbevositaasosiyharakatvazifalarinihalqilishgaqaratiladi. Biodinamiknuqtainazardanbufazadagiengmuhimnarsaharakatlantiruvchikuchlardantegishlivaziyatda, tegishliyo’nalishda samaralifoydalanishdaniboratdir.

Yakunlovchifazadagiharakatlargavdamuvozanatini saqlashmaqsadida so’nibboradiyokikeskintormozlanadi. Voleyboljudadinamiko’yinbo’lganligi sabablivoleybolchiturlitexnikusullarniegallashi, o’yinvaziyatidankelibchiqqanholdaularnitanlayolishivaunitez, aniqbajarishilozim. Buesao’yinchiningtexnikmahoratinibelgilaydi.

Yuqoritexnikmahoratbelgilariquyidagilarbilanifodalanadi:

- harakatusullarininganiqva samaralibajarilishi;

-halalberuvchiomillar (charchash, tashqisharoitning salbiyta’sirlari) mavjudligidaharakatlarningbajarilishbarqarorligi;

- raqibharakatlarigaqarabjavobharakatlarinitanlash, ularniqaytaqurishvabundaharakatqismlariniboshqaraolish;

- usullarningbajarilishishonchliligi.

Voleyboltaraqqiyotiningharxildavrlaridatexnikharakatlarnibajarishusullari, talablari, shakli, mazmunio’zgaradivatakomillashibboradi. Texnikusullarningo’zgarishigao’yinqoidalariningo’zgarishi, taktikharakatlarningtakomillashuvi, o’yinchilarjismoniytayyorgarligidarajasiningo’sibborishiasosiy sababbo’ladi. Hujumvahimoyadagio’yindinamikasiningo’sishi, harakatlarpotenstialiningoshibborishi, hujumvahimoyadagikombinastiyalararsenaliningkengayishihamtexnikusullarniyangilashgayokiqaytaqurishgaturtkibo’ladi.Shundaybo’lsa-da, o’yintexnikasidafoydalaniladiganusullarningbundan-da samaraliroqimkoniyatlariyo’qdebbo’lmaydi. Malakali sportchilarningfunkstionalvajismoniyimkoniyatlario’yintexnikasigayangi, ilg`orusullarnikiritishvauniro’yobgachiqarishuchunimkoniyatyaratadi. O’yintexnikasinitasniflash – ularnishakli, mazmuni, qo’llaniladiganusullarningnimagamo’ljallanganligi, harakatlarningbir-birigabog`liqligi, harakatlarningkinematikvadinamiktuzilishigaqarabma’lumguruhlarvabo’limlargaajratishdir. Voleyboltexnikasiikkitakattabo’lim: hujumvahimoyatexnikalarigabo’linadi. O’znavbatida, yuqoridagibo’limlarhamtexnikusullarningshaklivamazmunigako’rabirqanchaguruhlargabo’linadi. Harbirguruhdatexnikharakatlarningo’zigaxosbajarishusullarimavjudbo’ladi.

2.1 Xujumtexnikasi , holatlarvaharakatlanish, dastlabkiholatlar:

Holatlar.Voleybolo’yinidao’yinchilarto’pbilanqisqavaqtichidaharakatqilishlarilozim. Shu sababliuyokibuo’yinsharoitidao’yinchito’pbilano’ynashiuchunyuqoritayyorgarlikko’rishitalabetiladi. Shumaqsaddaturliharakatusullarinibajarishuchunturlichaholatlarniegallashkerak.

3-rasm

Hujumzarbasiniberishvato’siqqo’yishda – baland (3 a-rasm), o’yingakiritilganto’pniqabulqilishda – o’rta (3 b-rasm), hujumzarbasiniyokito’siqdanpastlabqaytganto’pniqabulqilishda – past (3 v-rasm) holatlaregallanadi. BundaUOM (umumiyog`irlikmarkazi)ningholatinavbatdagiharakatningxususiyatigabog`liqbo’ladi. Shunihamta’kidlasho’rinliki, o’yinchiningbo’yivauningkoordinaestionqobiliyatiUOMga sezilarlita’sirko’rsatadi. Shuninguchunham samaraliturishholatishundaybo’lishikerakki, bundaUOMtezdatayanchchegarasidanchiqarilib, zarurharakatlanishvafaoliyatko’rsatishimkoniyatiniberaolsin.

Turishholatlarinavbatdagiharakatlarningqo’llanilishxususiyatigaqarab statik (o’yinchiningharakatsiz) yokidinamik (asosiytayanchnibiroyoqdanikkinchisigao’tkazishbilanto’pniqabulqilish, hujumzarbasiniberishyokito’siqqo’yishnikutishda) holatlardabo’ladi. Buturishholatlaridaqo’llarbelbarobarida, barmoqlarkaftlargaqaragan, gavdaesabirozoldingaegilganbo’ladi. Gavdaerkinholatdabo’lishikerak.

Harakatlanish. O’yinchima’lumbirtexnikusulnibajarishuchunmaydonbo’ylabharakatlanadi. Bundausulvao’yinningvaziyatigabog`liqholda, qadamtashlab (oldinga, orqaga, yontomonga), sapchib, sakrab, yugurib, yiqilibturliharakatlarniamalgaoshiradi. Qadamtashlashvayugurishbilanqilinadiganharakatlarbirmunchayumshoq (UOMtebranishining sustligi sababli) bo’ladi. Yontomongaqadamlashdanko’phollardakattabo’lmaganmasofanibosibo’tishbilanto’siqqo’yganda, hujumzarbasiniqabulqilgandayokito’siqdano’zyo’nalishinio’zgartiribqaytganto’pniqabulqilishdafoydalaniladi. Harakatdoimokerakliharakatyo’nalishigayaqinbo’lganoyoqdanboshlanadi. Sapchib, sakrab, yugurishbilanbo’ladiganharakatlardantezjavobharakatlariniamalgaoshirishdaqo’llaniladi. Ko’ribchiqilganharakatlardanko’phollardaumumiybirlikdahamfoydalaniladi.

Dastlabkiholatlar. Dastlabkiholatlaruyokibutexnikusullarnibajarishgatayyorgarlikfazasinibelgilaydi. Dastlabkiholatlarniegallashningbajarilishikutilayotganharakatnibajarishuchunqulaysharoitnivaharakatlanishnita’minlashidarkor. Texnikusulningbajarilishidanqat’iynazar, dastlabkiholatlarbirmuncha statikligibilanfarqlanadi: to’pniuzatishdanoldin (4 a-rasm), pastdanto’pniqabulqilishda (4 b-rasm), to’siqqo’yishda (4 v-rasm) vahujumzarbasiniberishda (4-rasm).

4-rasm

To’puzatish

Butexnikusulorqalihujumnitashkilqilishvaamalgaoshirishuchunqulaysharoityuzagakeltiriladi. To’pni: tayanchholatdanikkiqo’llab, sakrabikkiqo’llab, sakrabbirqo’llab, orqagayiqilibturibikkiqo’llabuzatishmumkin. Oxirgiusuldanvoleyboldakamdan-kam, keskinholatyuzagakelgandafoydalaniladi.

Yo’nalishibo’yichato’puzatishlar (to’puzatuvchiganisbatan) quyidagichabo’ladi: oldinga, o’zustiga, orqaga.

Uzunligibo’yicha: uzun – zonalarosha; qisqa – zonadanzonaga; qisqartirilgan – zonadoirasida.

Balandligibo’yicha: baland – 2 mdanyuqori, o’rtacha – 2 mgacha, past – 1 mgacha. Yuqoridagiko’rsatkichlargabog`liqholdato’pga sekin, tezvakattatezlanishberiladi. To’pnito’rgayaqin – 0,5mgachavauzoq – 0,5 mdanortiqmasofadaberishmumkin.

To’pniuzatishtexnikasidastlabkiholat, qo’lningto’pgaqarama-qarshiharakati, amortizastiyavato’pniyo’naltirishdaniboratbo’ladi. Dastlabkiholatdanto’ptomonharakatlangandan so’ngvoleybolchivertikalholatda, oyoqlariningbukilishdarajasito’pyo’nalishiningbalandligigavauchishtezligigabog`liqholda, oyoqkaftlariparallelyokibiroyoq (asosiyqo’lganisbatanqarama-qarshi) birozoldindabo’ladi. Qo’llaroldingachiqariladi, barmoqlarovalshaklinihosilqilganbo’ladi (5-rasm).
5-rasm
Qo’llarto’pbilanyuztepasidato’qnashadi. Bundaboshbarmoqasosiynagruzkaniqabulqiladi, ko’rsatkichbarmoqlaresazarbaberishdaasosiybo’ladi. O’rtabarmoqkamroqravishda, nomsizvajimjiloqasosanto’pniyontomondanushlabturishgaxizmatqiladi. To’pgayo’nalishberishdaqo’l, oyoqvagavdamushaklarinikuchlanishio’zarobirgalikdagiyaxlitlikbilanizohlanadi. BundagavdaningUOMbirmunchayuqoriga-oldingako’chadivagavdaningog`irligiikkioyoqninguchigatushadi. Qo’llarto’pniuzatishoxiridato’liqto’g`rilanganholatdabo’ladi.

Murakkabhujumkombinastiyalarinitashkilqilishda, to’pbalandberilgandayokito’pninguchishvaqtinikamaytirishmaqsadida sakrabto’puzatishusulidanfoydalaniladi. Buholatdaqo’llarboshustidanbirmunchabalandko’tariladivaqo’llarningfaolishlashihisobiga sakrashningyuqorinuqtasidanto’puzatiladi. Huddishuholatdaqisqato’puzatishdaasosiyharakatqo’lbarmoqlariningfaolishlashihisobigaamalgaoshiriladi (6-rasm).

6-rasm 7-rasm
To’pniorqatomonga (mo’ljalgaorqatomonbilanturganda) uzatishdao’yinchito’pningtagigakiribboradi. Bundaqo’lningorqakaftqismiboshorqasigachako’tariladi. To’puzatishqo’llarnitirsakqismidabukib-yozishhisobigabajariladi, gavdaorqaga-yuqorigaharakatlanadi, bundaharakatumurtqapog`onasiningko’krakvabelqismlariningbukilishihisobigabo’ladi (7-rasm). Sakraborqagato’puzatishhudditayanchholatdaorqagato’puzatishkabibajariladi. To’puzatishningengmurakkabusulibu sakrabbirqo’lbilanto’puzatishdir. Buusulto’pto’rustigakelibqolgandagimurakkabsharoitdabajariladi. Buholdaqo’ltirsaklardabukilib, oldingachiqariladi (8-rasm). Kaftlaroldingaqaratiladi, barmoqlarbukilib, tarangholgakeltiriladi. To’puzatishtirsakbo’g`ininingbukib-yozilishihisobigabajariladi.
8-rasm
To’pkiritish

Butexnikusulorqalito’po’yingakiritiladi. Buusulningasosiymaqsadito’pniraqibjamoasigailojiborichaqiyinqilibberishdir. Shuninguchunbuusulhujumtexnikasiningvositasibo’libhisoblanadi. To’pnikiritishdastlabkiholatdanvauchtaketma-ketfazalar: tayyorgarlik (to’pnitashlash, qo’lni silkish), asosiy (zarbaberish) vayakunlovchi (qo’lnitushirishvakeyingiharakat) fazalardaniborat.

Voleyboldapastdanto’g`ri, yuqoridanto’g`ri, yondanyuqoridanva sakrabto’g`rito’pkiritishusullarimavjud.

Buusullarnibajarishdato’pgazarbaberishturlitarzdagiketma-ketlikdabajariladi. Birinchinavbatdato’pgaaylanmaharakatberish, so’ngraaylanmaharakatbermasdanto’pkiritish (birmunchamurakkabbo’lganligi sababli) usullario’rgatiladiyokitakrorlanadi.

Pastdanto’g`rito’pkiritish. O’yinchioldingaengashib, oyoqlarinitizzaqismidabukkan, biroyog`ini (zarbaberuvchiqo’lganisbatanqarama-qarshi) oldingachiqarganholatdaturadi (9-rasm).
7-rasm

To’ptirsakqismidabirozbukilganqo’lbelbarobaridaushlabturiladi. To’pgavdaganisbatan 20-30 smoraliqdatashlanadi. Zarbaberishdaqo’lkeskinravishdaorqagaharakatlantiriladi. Zarbapastdanyuqoriga-to’g`rigabajariladi. O’yinchibirvaqtningo’zidaorqaoyoqnito’g`rilaydivagavdaningog`irliginioldingioyoqqao’tkazadi. Zarbadan so’ngqo’lharakatito’pni “kuzatib” borishbilantugallanadi. Pastdanto’g`rito’pkiritishaniqligiasosiyuchtaomilbilananiqlanadi: qo’lni silkish (zamax) yo’nalishibilan – ukeskinorqagaharaktlanishikerak; to’ptashlashbalandligibilan – ubalandbo’lmasligikerak; to’pgazarbaberish – utaxminanbelbarobaridaamalgaoshirilishizarur.

Yuqoridanto’g`rito’pkiritish. O’yinchito’rgaqaraganholdayuqoriholatniegallaydi (10-rasm).
10-rasm
To’pko’krak sathidaushlabturiladi, biroyoqoldingaqo’yiladi (zarbaberuvchiqo’lganisbatanqarama-qarshi). To’p 1 myuqorigaoldingatashlanib, o’yinchiqo’liniyuqoriga-orqagaharakatlantiradivazarbaberuvchiqo’l - elkasiniorqaga-yuqorigaolibboradi. Zarbato’g`riqo’lbilanbirmunchaoldindabajariladi. Buusulikkixilvariantda: to’pgaaylanmaharakatberibvaaylanmaharakatbermasdanamalgaoshirilishimumkin. To’pgaaylanmaharakatbermasdanto’pkiritishusulibirmunchamurakkabusulhisoblanadi. Buusuldaquyidagielementlarningbajarilishigaqat’iyamalqilishzarur (11-rasm). Bular: to’pningqoqo’rtasigazarbaberish; to’ptashlashningnisbatanpastligi (0,5mgacha); zarbaberuvchiqo’lniorqaganisbatanqisqaharakatlantirish; kuchli (tezkor), va “aldamchi” (sekin) zarbalarberish. Hujumzarbasini 2 yo’lbilanbajarishmumkin: to’g`ri (to’rganisbatanto’g`riturganholda) vayontomonbilan (to’rganisbatan).
11-rasm
Yuqoridanyontomonbilanto’pkiritish.Yuqoridanyontomonbilanto’pkiritishusulidao’yinchito’rganisbatanyontomonbilanoyoqlarinitizzadanbukkanholdaturadi (12-rasm). To’p 1 mgachabalandlikdaelkaustigatashlanadi. O’ngqo’lbilanzarbaberilganda, upastdanorqagaharakatlanadi, bundaelkapastgatushirilib, gavdaningog`irligio’ngoyoqqao’tkaziladi. Zarbaberuvchiqo’lorqadan-yuqorigayoybo’yichaharakatlantirilib, zarbaamalgaoshiriladi. Gavdachapgaburiladivaog`irlikkuchichapoyoqqako’chiriladi. Buharakatzarbaningkuchinioshirishgaxizmatqiladi.
12-rasm
Sakrabto’pkiritish. Hozirda sakrabto’pkiritishusulikengqo’llanilmoqda. Buusulningasosiorqa (himoya) zonadanhujumzarbasiniberishgao’xshashligi sababliuningmohiyatiquyiroqdayoritiladi.

2.2 Hujumzarbalari: Hujumzarbasi – jamoaninghujumharakatiniyakunlovchi samaraliusulhisoblanadi. Buharakatlarto’rningyuqoriqismidanbalanddaamalgaoshiriladi. Chunkiundanpastroqdaamalgaoshirilganhujumharakatlarining samarasijudapastdir.Hujumzarbalariyo’nalishigako’raquyidagichafarqlanadi: to’g`riyo’nalishbo’yicha (bundazarbaberilganto’pyo’nalishihujumchiningyuguribkelishyo’nalishigamostushadi) vayo’nalishnio’zgartirib (bundazarbaberilganto’pyo’nalishihujumningyuguribkelishyo’nalishigamostushmaydi).

To’pninguchishtezligigaqarabhujumzarbalariquyidagichafarqlanadi: zarbaberuvchiqo’lniorqaganisbatanqisqaharakatlantirishbilankuchli (tezkor), kaftli (tezlanishli) vaaldamchi (sekin). Hujumzarbasinito’g`ri (to’rgato’g`riturganholda) vayontomonbilan (to’rganisbatan) bajarishmumkin.

To’g`rihujumzarbasiberish 4 fazadabajariladi: yuguribkelish; sakrash; to’pgazarbaberish; qo’nish (13-rasm). O’znavbatida, bufazalarhambirqanchamikrofazalargabo’linadi. Yuguribkelishfazasidahujumchiikkitaasosiyvazifanihaletadi: balandroq sakrashgaerishishvato’pninguchishtezligi, yo’nalishinito’g`rianiqlash. Bundahujumchibirinchidan, bir-ikki «qidiruvchi» qadamlarqiladi (to’pnitezligivayo’nalishinianiqlashmaqsadida) vaikkinchidan, sakrashuchunyugurishtezliginioshiradi. Sakrashfazasidahujumchitovondanoyoquchigatomonkattaqadamtashlabxarakatqiladi, oxirgiqadamdaoyoqlarjuftlanadi, qo’llarorqatomongaharakatlantiriladi. Oyoqlartizzaqismida, gavdaesatos-sonbo’g`imidabukiladi. Keyinesaqo’llaroldinga-yuqoriga silkitiladi, oyoqlartayanchdanuziladi, gavdaoldingabirozegilib, vertikalholatgakeltiriladi. Zarbaberuvchiqo’lningkaftiboshorqasigao’tibketmasligigavatirsakelkadanbirozyuqoridabo’lishigae’tiborberishlozim.

13-rasm
Zarbaberishfazasida – o’ng (yokichap) qo’ltirsakbo’g`imidato’g`rilanib, yuqoriga-oldingacho’ziladi. Zarbaqorin, ko’krak, qo’lmushaklariningketma-ketvakeskinqisqarishibilanbajariladi. Bundazarbaberuvchiqo’lkaftito’pningorqa-yuqorisigauriladi. Zarbakuchitaktikvazifanihalqilishbilanbelgilanadi. Boshlang`icho’rgatishbosqichidahujumzarbasiningkuchigaemas, balkiuningo’zvaqtidaberilganligigavayo’nalishigae’tiborqaratishzarur.

Qo’nishdahujumchioyoqlarinibukibergatushadi, chunkibuholatdatayanch-harakatapparatishikastlanishiningoldiolinadivakeyingio’yinharakatlarinibajarishgaqulaysharoityaratiladi.

Jamoahujuminifaqatginato’g`rihujumzarbalaribilanyakunlashkifoyaqilmaydi.

Shuninguchunhozirgizamonvoleybolidato’pyo’nalishinio’zgartiribbajariladiganhujumzarbalariahamiyatliroqdir.

14-rasm
To’pyo’nalishinio’zgartiribbajariladiganhujumzarbalariningtuzilishito’g`rizarbaberishtexnikasigao’xshashdir. To’po’ngtomongayo’naltirilganda, depsinishdan so’nggavdao’ngtomongaburilib, birozchapgaengashtiriladi, chapqo’lelkasito’rdanolibqochiladi (14-rasm).

Biomexanikanuqtainazaridan, yo’nalishio’zgartirilganhujumzarbalariniberishdaasosiyo’rinnielka, tirsak, kaftvabarmoqlaregallaydi.

2.3 Himoyatexnikasi: Himoyabuhujumharakatlarigaqarshiharakatqilishdir. Himoyausullaridanfoydalanibhujumharakatlaribartarafetiladi.

To’pniqabulqilish: To’po’yingakiritilganda, hujumzarbasidan so’ngvato’siqdanqaytgandaamalgaoshiriladi.Hozirgizamonvoleybolidato’pniqabulqilishningquyidagiusullarivavariantlarimavjud: pastdanikkiqo’llab (judakamhollardabirqo’lbilan); yuqoridanikkiqo’llab; sonqismibilanvaorqagadumalabbirqo’llabpastdan; oldingako’krak-qorinqismlaribilanyiqilganholdabirqo’llabpastdan.
15-rasm

O’yingakiritilganto’pni sifatliqabulqilishhujumharakatlariningqanchalik samaralibo’lishinibelgilaydi. O’yingakiritilganto’pniqabulqilishningengko’ptarqalganva samaralishaklibuto’pniikkiqo’llabpastdanqabulqilishdir. 15-rasmdaikkiqo’llabpastdanto’pqabulqilayotgano’yinchiningholatitasvirlangan. Oyoqlarbukilgan, biroyoqoldinda, qo’lkaftlaribirlashtirilganholdapastgatushirilgan. To’pniqabulqilishvaqtidatirsaklarnibukishmumkinemas. Qo’llarbilanoldinga-yuqorigaharakatqilinadi. To’pganisbatankuchliqarama-qarshiharakatqilishkerakemas. Bundaqo’llarto’ptomonyaqinlashtirilibuningtagigakiritiladi. Oyoqlarnibukib-yozishbilanto’pgakerakliyo’nalishberiladi. To’pnipastdanqabulqilishdaengasosiysito’pningyo’nalishi, tezliginito’g`ribaholayolishvabog`lovchio’yinchinikuzatishhisoblanadi. O’yinchizarurjoyniegallayolmaganbo’lsa-yu, to’po’ngtomongayo’nalayotganbo’lsa, to’pniqabulqiluvchiqo’llarnito’g`rioldingachiqaradivao’ngqo’lniyuqorigachiqaribburadi, chaptomongayo’nalayotganbo’lsachapqo’lyuqorigachiqariladi.

To’pnipastdanikkiqo’llabqabulqilishhujumzarbasiniqabulqilishdahamasosiyusulhisoblanadi. O’yingakiritilganto’pyokihujumzarbasining sifasizqabulqilinishi (pasttraektoriyadauzatish, bog`lovchio’yinchigaetkazibbermaslik) bog`lovchio’yinchitomonidanhujumuchunberiladiganto’puzatishni samarasizbo’lishigaolibkeladi. Shuninguchunmashg`ulotlarvaqtidaturlitezlikda, yo’nalishdavakuchlanishdakelayotganto’plarnipastdanikkiqo’llabqabulqilishgakattae’tiborberishzarur.

To’pnibirqo’llabqabulqilishtayanchholatdavayiqilibamalgaoshiriladi. Tayanchholatdabajariladiganusulo’yinchiningyonigatezlikbilantushayotganto’pniqabulqilishdafoydalaniladi. To’pniqabulqilishyopiqholdagikaftyuzasibilanbajariladi.

Orqagayokiyontomongayiqilib, birqo’lbilanto’pniqabulqilishko’phollardaayollarvoleyboligaxosdir. Harakat so’ngidayontomongakattaqadamtashlanib, qo’lto’ptomonto’g`riuzatiladi. BundaMOK (markaziyog`irlikkuchi) keskinpasayadi.
16-rasm

To’pgazarbaberilgandan so’ng, o’yinchitayanchoyoqninguchidayiqilishtomongaburilib, oyoqtovonibilano’tiradivado’mbaloqoshadi (16-rasm).

Jarohatvalateyishningoldiniolishmaqsadidagavdaningorqao’rtaqismibilanemas, balkibirozyonboshbilando’mbaloqoshiladi, daxanko’krakqismigatekkizibolinadi.

Ko’krak-qorinqismibilan sirg`alibyiqilganholdabirqo’lbilanto’pniqabulqilishusulierkaklarvoleyboligamansubusulhisoblanadi. O’yinchioxirgiqadamda (17-rasm) keskinharakatbilangavdanipastga-oldinga 25˚-30˚ burchakostidamaydonchagatashlaydi. Tayanchsizholdakaftningorqayokiolditomonibilanto’pgazarbaberib, qo’llarinioldingacho’zadivaqo’llarimaydonchagategishibilanoyoqlarinitizzaqismidabukadi, qo’llaresaorqaga-yongaitarilishibilangavdaninggorizontalholatgakelishigayordamberadi. Bosho’zvaqtidamaksimalorqagatashlanadi.

17-rasm

To’siqqo’yish

To’siq – raqibninghujumzarbasigaqarshiharakatqilishningengasosiyusulihisoblanadi. Texniknuqtainazardanto’siqqo’yishengqiyino’yinelementlaridan sanaladi. To’siqqo’yishelementiniyuqoridarajadaegallashbilano’yinchiqarshihujumniuyushtirish, to’siqdan so’ngqimmatliochkolarniyutishimkoniyatigaegabo’ladi.

To’siqbiro’yinchitomonidan (yakka) yokiikki-ucho’yinchitomonidan (guruhli) amalgaoshirilishimumkin. O’yinchito’ryaqinida, yuqoriturishholatida, qo’llarnielka sathidako’tarib, tovonlariniparallelholatdaqo’yibturadi (18-rasm). Hujumqilinayotganjoyningmasofasigaqarabto’ryaqinidayontomonlargaqadamtashlash, yugurish, sakrashkabiharakatlarnibajarishmumkin.

18-rasm
To’siqqo’yishuchunavvalo’yinchioyoqlariniko’proqbukib, qo’llariniqattiq silkibyuqoriga sakraydi. Qo’llartirsakdanbirozbukilganholatdato’rtepasigako’tariladi. Optimalkuchlangan (barmoqlarorasiochiq) kaftlarto’rningyuqoriqismigaborganda, to’roshayuqoriga-oldingaharakatlantiriladi. Zarbavaqtidakaftlarto’pgamaksimalyaqinlashtiriladivabilakbo’g`inlarihisobigafaolbukiladi. Bundanasosiymaqsadberilganzarbaniamortizastiyalashvato’pniraqibjamoasiningmaydonchasigayo’naltirishdaniboratdir.

Hujumchilarto’rchekkalaridanhujumzarbalariniberishdato’pnito’siqdanmaydontashqarisigachiqaribyuborishgaharakatqiladilar. Shu sabablito’siqto’rchekkasigayaqinbo’lganqo’lbilanyopiladivato’pningmaydonchadanchiqibketishgayo’lqo’yilmaydi.

To’siqqo’yishtexnikasiningmurakkabligiquyidagiuchtaomilgabog`liq: joytanlash; turganjoydanyokiharakatdan so’ngbaland sakrash; qo’lnito’rustigako’tarishvaqtinianiqlash.
III. VOLEYBOL O’YINI TAKTIKASI VA UNING TASNIFI
Voleyboldao’yintaktikasidebmuayyanjamoaningikkinchibirjamoaustidanyakka, guruhvajamoaharakatlariyordamidag`alabagaerishish san’atigaaytiladi.Taktikaningasosiyvazifasimuayyanraqibjamoaganisbatanmavjudvaziyatgaqarabg`alaba sariqo’llaniladigano’yinvositalari, usullarivashakllarinianiqlab, qo’llayolishdaniborat.

Taktikkombinastiya – bubiro’yinchigahujumqilishiuchunqulaysharoityaratibberishgaqaratilganbirnechao’yinchiningharakatfaoliyatidir.

O’yinintizomi – harbiro’yinchifaoliyatiningjamoafaoliyatigabo’ysunishi, bo’lajako’yindarejalashtirilgantaktikko’rsatmalarniamalgaoshirish, o’yinqoidalarivaumuminsoniyxislatlargaamalqilishvahakoza.

3.1. O’yintaktikasidaquyidagitushunchalarqo’llaniladi:Birinchitempatamasixujumkombinastiyasinibirinchibo’libboshlaydigano’yinchigategishlibo’lib, udeyarli “past” vatezuzatiladiganto’pbilanhujumuyushtiradi.Hujumchilarni «tempbo’yicha» ajratishshartliasosdaqabulqilingan, shuninguchunhujumchilardanbarchahujumusullarinivataktikkombinastiyalarniamalgaoshirishtalabetiladi.

Bog`lovchio’yinchio’yinningborishinito’g`ribaholayolishivaturlichabo’lgano’yinvaziyatlaridanhujumni samaralitashkiletaolishilozim. Shu sabablibufunkstiyanibajarishgao’yinninozikjihatlarigachatushunadigan, jamoaningfikrinitezdaanglab, o’yinmohiyatigamoskombinastiyalarnitashkiletaoladigan, kengfikrli, vazmino’yinchilartanlanadi.

O’yinni samaralitashkiletishdajamoaimkoniyatlaridankelibchiqib, uniquyidagitamoyildatashkiletishmumkin: 4+2 (to’rttahujumchivaikkitabog`lovchio’yinchilar) va 5+1 (beshtahujumchivabittabog`lovchio’yinchi). Oxirgivarianthozirgizamonvoleybolidajudakengqo’llaniladi.

Taktikaningyakkaguruhvajamoashakllarimavjud. Taktikaningusulario’yintizimlaridanvakombinastiyalardaniborat. Taktikaningvositalarigaesao’yinmalaka (priyom)larivaularnibarchaturlarikiradi.

Muayyanmusobaqalargamo’ljallangantaktikyo’nalish, taktikshakl, usulvavositalaroldindanrejalashtirilgan strategikdasturgabo’ysinishlozim. Barchataktikharakatlartaktikbilimlar, fikrlash, vaziyatnito’g`ribaholash, maqsadgamuvofiqqarorqabulqilish, jismoniyqobiliyat, texnikmahoratvairodaimkoniyatlarigaasoslanishikerak.Taktikharakatkibernetikanuqtainazaridanmurakkabvaziyatdaeng samaraliqarornitopishvaungamunosibharakatqilishbilanbog`liqbo’lgano’z-o’zini sozlabboshqaruvchifaoliyatnianglatadi.

TaktikharakatMNSningafferent – efferentnervresteptorlari, tolalariishtirokidatashqimuxitta’sirotlariniqabulqilish, xotirada saqlash, tahlilqilish, vaziyatgamunosibravishdaqaytaishlabmotivizastiyaniqoniqtiruvchiqarorgakelishkabifaoliyatlarbilanbog`liqbo’lganpsixofiziologikjarayondaniboratdir.

Taktikharakatning samaralibo’lishidaboshmiyayarimsharlarivaziyatinioldindanbilish (aksettirish) qobiliyatialohidao’rinegallaydi. Mazkurqobiliyatmusobaqavaziyatlariganisbatanto’g`riqarorgakelishvamaqsadgamuvofiqtaktikharakatqilish samarasinioshirishgaimkonyaratadi. Albatta, bundayqobiliyatnitakomillashuvi sportchinio’yintajribasigabog`liqbo’ladi. Shuninguchuno’quv-mashg`ulotlarjarayonidahaliro’ybermaganvaziyatnioldindanfahmlash, ungaxosqarornitayyorlashvataxminiyharakatrejasinixotiradaaksettirishqobiliyatlarinirivojlantirishgaoidmashqlarnitanlashvaulardanunumlifoydalanishjudakattaahamiyatgaega. Yuqoridarajadatakomillashganmazkurqobiliyattaktikva strategikrejaniamalgaoshirishdamuhimpoydevorbo’libhisoblanadi.Oldindanfahmlashvavaziyatgamunosibharakatqilishqobiliyatinirivojlantirishgaoidmashqlarqo’llashda 3 tajarayondaniboratfaoliyatnibajarishzarurbo’ladi.O’yintaktikasiikkiqismdanxujumvahimoyataktikasidaniboratbo’lib, individual, guruhlivajamoataktikharakatlariasosidaamalgaoshiriladi.