Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

Davlat  qo‘riqxonasi  deganda,  birinchidan,  alohida  ilmiy  yoki  madaniy-
ma’rifiy  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  noyob  va  qimmatbaho  hayvonlar  ham  da 
o‘simliklarning  yashash  joyi  hisoblangan  oddiy  yoki  noyob  tabiiy  majmualar 
tushuniladi.  Shu  nuqtai  –nazardan  qaraganda  davlat  qo‘riqxonalarining  yer 
uchastkalari  o‘zida  alohida  rejimdagi  yerdan  foydalanishni  ifoda  etadi. 
Ikkinchidan,  davlat  qo‘riqxonalari  o‘z  oldiga  oddiy  va  noyob  tabiiy  majmualar, 
o‘simlik  va  hayvonlarning  irsiy  fondlarini  saqlab  qolish  va  o‘rganish,  tabiiy 
jarayonlar va hodisalar o‘zgarishi ustidan monitoring o‘tkazish maqsadini amalga 

---

160 
 
 
oshirish  uchun  ajratilgan  yer  uchastkasidagi  tabiatni  muhofaza  etuvchi  ilmiy 
tadqiqot muassasasidir. 
O‘simlik  va  xayvonot  dunyosini  muhofaza  qilish,  ularning  nodir  va  tug‘ab 
borayotgan turlarini saqlab qolish va ko‘paytirishda davlat qo‘riqxonalarining roli 
alohida ahamiyat ga ega. Mamlakatimizda alohida qo‘riqlanadigan o‘n bitta tabiiy-
hududiy  ob’ekt,  shu  jumladan  9  ta  qo‘riqxona:  CHatqol  tog‘-o‘rmon, 
Payg‘ambarorol,  Qizilqum,  Boday  to‘qay,  Nurata,  Zarafshon,  Xisor,  Vardanzi, 
Ko‘hitangtog‘, Kitob qo‘riqxonalaridir. 
Davlat  qo‘riqxonasi  yerlari  huquqiy  holatidagi  o‘ziga  xos  asosiy  xususiyat 
ushbu  yerlarning  to‘laligicha  xo‘jalik  oborotidan  olib  qo‘yilganligi  hisoblanadi. 
Davlat  qo‘riqxonasining  o‘zi  ham    tabiiy  resurslarni  ishlatish,  tabiatning  tabiiy 
holatini bo‘zuvchi, o‘z oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarishdan boshqa xarakatlarni 
sodir qilish huquqiga ega emaslar. 
Hududlarni davlat qo‘riqxonasi deb e’lon qilish, muhofaza zonalari o‘rnatish 
va  huquqiy  rejimini  belgilash  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Maxkamasi 
tomonidan amalga oshiriladi. 
Davlat  buyurtma  qo‘riqxonalari  (zakazniklar)  deganda  tabiiy  majmualarni 
yoki  ularning  ayrim  bo‘laklarini  asrash,  ko‘chaytirish  va tiklash  maqsadida  zarur 
muddatga  ajratib  beriladigan  hududlar  (akvatoriylar)  tushuniladi.  Zakazniklar 
alohida qimmatga ega bo‘lgan tabiiy landshaftlar va majmualarni asrash va tiklash 
uchun mo‘ljallangan yaxlit; qimmatli, nodir va yo‘qolib borayotgan o‘simliklar va 
jonivorlar  turlarini  asrab  qolish  va  tiklash  uchun  mo‘ljallangan  biologik;  jonsiz 
tabiatning  qimmatli  ob’ektlari  va  majmualarini  asrab  qolish  uchun  mo‘ljallangan 
gidrologik  (botqoq,  ko‘l,  daryo);  tabiat  yaratgan  nodir  va  noyob  relef  shakllarini 
asrab qolish uchun mo‘ljallangan geomorfologik; nodir geologik va minyeralogik 
xosilalar  va  tuzilmalarni  asrab  qolish  uchun  mo‘ljallangan  geologik  va 
minyeralogik zakazniklarga bo‘linadi. 
Zakazniklar  davlat  qo‘riqxonalarga  nisbatan  huquqiy  rejimi  bir  muncha 
yumshoqrok  bo‘lgan  muhofaza  hududlarining  bir  turidir.  Bu  yerda  butun  tabiiy 

---

161 
 
 
majmua  muhofaza  etilmasdan,  faqat  uning  ayrim  e’lementlarigina,  ya’ni  ba’zi 
hayvon turlari, baliq urchish joylari, landshaft, noyob o‘simliklar, suv ob’ektlari va 
boshqalar muhofaza etiladi. 
Zakaznik  (buyurtma  qo‘riqxona)lar  yerlari  huquqiy  holatidagi  yana  bir 
o‘ziga  xos  tomoni  shundaki,  bu  toifa  yerlar  muddatsiz,  uzoq  muddatli  (5  yildan 
ortiq), qisqa muddatli (5 yildan kam muddatga) foydalanishga beriladi.