Тошкент ирригация ва

Информация алоқаси тизими ёрдамида суғоришни жадал режалаштириш (ИСС ОПО) мақсади, тузиш усуллари, амалга ошириш

чора-тадбирлари
Ўзбекистон Қишлоқ хўжалигини бозор иқтисодиётига ўтиш даврида давлат ва жамоа хўжаликлари ўрнида замон талабига жавоб берадиган фермерлик ёки деҳқончилик хўжаликлари ташкил топмоқда. Фермерлик хўжаликлари хусусийлаштирилган бўлиб, ҳозирги иқтисодий муносабатларга нисбатан анча самарали эканлигини исбот қилмоқдалар.
Хорижий мамлакатларда, масалан Америка Қўшма Штатларида, Голландияда Қишлоқ хўжалигида фақат 7% аҳоли ишлайди, лекин бу мамлакатлар нафақат ўз халқини, балки бошқа кўп давлатларга ўз қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ҳам экспорт қиладилар. Ўзбекистонда эса Қишлоқ хўжалигида 60% аҳоли ишлашига қарамасдан қишлоқ хўжалиги махсулотларининг айрим турлари четдан импорт қилинмоқда. Ҳар йили дон, гўшт ва бошқа муҳим моллар чет элдан Ўзбекистонга олиб келинаяпти.
Бундай муаммоларни ҳал этиш мақсадида Президент Каримов И.А. Қишлоқ хўжалигини тезлик билан ривожлантириш лозимлигини таъкидлаб, қишлоқ хўжалигида бозор иқтисодиёти шароитига мос тушадиган ислоҳатлар ўтказилишига йўлланмалар кўрсатди.
Жамоа ва ширкат хўжаликларини фермерлик хўжаликларига бўлиниши, сувдан фойдаланишда ҳам ўзига хос талабларни қўйди. Ҳар бир фермер ўз экинларини қачон ва қанақа усулда, қандай вақтларда суғоришини ўзи аниқлаб, давлат суғориш тармоқларидан сув олиши мумкинлигини ўзи аниқлайди. Фермер талабига биноан керакли миқдордаги сувни СФУ ходимлари давлат суғориш тармоқларидан бўлиб берадилар. Бундай ишларни ташкил қилиш учун фермерлар ва СФУ бошлиғи ўртасида олдиндан шартнома тузилади. Сувга мухтож бўлган, лекин шартномани ўз вақтида тузмаган ташкилотларга, хўжаликларга ва жисмоний шахсларга, шартнома тузмаганларига сув берилмайди.
Ўзбошимчалик билан сувдан фойдаланувчиларга жарималар солинади ва улар қонун олдида маъмурий ёки жиноий жавобгарликка тортиладилар. (Ўзбекистон давлати вазирлар маҳкамасининг қарори, август 1993 йил).
Хорижий мамлакатларда суғоришни жадал режалаштиришда тупроқ фаол қатламидаги намлик танқислигига асосланади. Бу усул АКШ-да, Гурмания ва Голландияда биринчи бўлиб яратилган, кейин Болгария ва Украинада
тадбиқэтилган. Ўзбекистонда эса 1986 йилдан тажриба сифатида Қишлоқ хўжалиги вазирлиги бошчилигида қўлланилмоқда. Лекин, ҳозирги вақтгача кенг тадбиқ этилмаган, чунки бу усулдан фойдаланиш кўпгина геометрологик асбоб ускуналардан ва ЭҲМлардан фойдаланишни тақазо қилади. Соҳа мутахассислари ҳозирча бундай асбоб ускуналардан фойдаланишга етарли даражадаги маълумотга эга эмаслар, фермер хўжаликларида эса бундай техник ускуналар ва кадрлар кўп.

т 3
Информация алоқаси тизими ёрдамида суғоришни жадал режалаштиришни назарий асоси бўлиб, қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади:

Бу формулада:
Zт = 0,5 (₁ - ₂ ) х ^. +Е_т (1+К₁+К₂-К₃) - ₀ (P_т-P₀)

Z_т – суғоришдан олдин даладаги тупроқнинг фаол қатламидаги намлик танқислиги, мм;
₁, ₂- энг қулай ва мавжуд намлиги;
₃ - даланинг чегаравий намлиги;
х_т - тупроқнинг фаол қатламини чуқурлиги, м;
E_т - «eвapaрaтион aнд трaнсpирaтион» яъни ер бетидан буғланиш ва ўсим- ликлардан транспирация бўладиган сувнинг миқдори, мм. Бу бирлик қуйидаги формула орқали аниқланади:
E_т = 0,00058 К_б К_г (25 + Ө)² (100 - ), мм ;
К_б- ўсимликнинг билогик коэффициенти;
К_г - суғориш даласининг қайси гидромодул райионга тегишли эканлигини кўрсатувчи коэффициент;
Ө - ҳавонинг температураси, С ;
 - ҳавонинг нисбий намлиги, % ;
К₂ - чуқур фильтрацияга сарф қилинган сув ҳажмининг коэффициенти; К₁ - дала юзидаги тошландик сувлари коэффициенти;
К₃ - экинлар сизот сувлардан фойдаланиш коэффициенти;
₀ - ёғингарчиликни ҳисобга оладиган коэффициент;
P_т - суғориладиган майдон юзасига тушган ёмғир қатлами, мм; Р₀ - ёмғирни ҳисобга оланадиган қатлами /2-3мм/;
_т - декада рақами кўрсаткичи;
Формуладаги ҳамма элементларни маълумотлари ЭҲМга киритилиб, З_т ни аниқлангандан сўнг, суғориш гидромодулини қиймати ҳисобланади:

Z_t

қ _т = 0,115 , мм;
t_g

t_g - суғориш кунлари сони, кун;
Суғориш гидромодули аниқлангандан сўнг хўжалик ва хўжалик ичи ариқларининг нетто сув сарфлари қуйидаги формула орқали аниқланади:

_QH
 - суғориш керак бўлган майдон, га;
 q_t 

Юқорида айтганимиздек, информация маълумотлари асосида тузиладиган тезкор суғориш режасини тузиш учун зарур восита жиҳозлари сафига, нам ўлчагичлар, сув сарфини ўлчагичлар, компьютер ва маҳсус дастур, метеорология станцияси маълумотлари керак бўлади.

3.