1695
бу ерда: Е - сув буғланиши бир сутка давомида м3/га
а- ҳаво намлигининг ўртача кунлик тансиқлиги Т- мавсумида суғориш кун
т0- ҳавонинг ўртача кунлик ҳарорати, С0
Биолигик коэффициентларнинг қийматлари 13.1-жадвал
Қишлоқ хўжалиги экинларининг турлари
|
Жой номи
|
Чўл
|
саҳро
|
Тоғ этагидаги
сахро ,чўл
|
Беда
|
0,94-1,0
|
0,90-0,98
|
0,90-0,95
|
Бир йил ровожланадиган ўсимликлар/судан
ўсимлиги/
|
0,85-0,90
|
0,80-0,85
|
0,82-0,88
|
Дон нўхат экинлари /нўхот ва ҳоказо/
|
0,90-0,95
|
0,80-0,90
|
0,85-0,90
|
“Кк” коэффициентининг қийматлари 13.2-жадвал
Жой номи
|
Ойлар
|
У
|
У
|
У
|
У
|
У
|
Х
|
Х
|
Чўл
|
1,0
|
0,97
|
0,95
|
0,95
|
0,90
|
0,90
|
0,95
|
Саҳро
|
0,99
|
0,85
|
0,80
|
0,75
|
0,75
|
0,80
|
0,82
|
Саҳро этагида
|
1,0
|
0,95
|
0,95
|
0,85
|
0,90
|
0,90
|
|
Тоғ этагидаги сағро
чўл
|
1,0
|
1,0
|
0,90
|
0,80
|
0,80
|
0,80
|
0,90
|
Тўғ этагидаги чўл
|
1,6
|
1,0
|
0,95
|
0,85
|
0,85
|
0,85
|
0,95
|
Шоли экинини суғориш техникаси
Ўзбекистон шароитида карталарнинг ўртача майдони 10 35 га атрофида бўлиши мумкин. шоли картиси чекларида бўлинди. Бир чекнинг майдони ўртача 1-4 га бўлади. Чек - бу шоли далаларининг энг кам майдони қисми, у тўрт бурчак шаклида қурилади. Чекнинг чегаралари кичкина кўтармаларидан ташкил этилади. ўтармалар баландлиги 30-40 см бўлади. Кўтарма, чкада дала юзидаги сув сатхини керакли чуқурликда ушлаб туришга мўлжалланган. Чекдаги дала юзининг нишаблиги нольга тенг деб қабул қилинади. Иккита қўшни чек орасидаги дала юзининг тепалик фарқи/ террасалик коэффициенти/ қуйдаги формулада аниқланади.
1 2
𝐻 2 − 𝐻2
Т
2 ∙ 𝑙 ∙ 𝐿
бу ерда Т- террасалик коэффициенти
Н1 ва Н2 - қўшни чеклардаги дала юзидаги гидростатик босимлари;
л- чек қўтармаси тагидаги бўйлама фильтрация йўлининг масофаси;
Л- чек узунлиги
"Т" коэффициентининг қиймати 0,0-02 дан кўпроқ бўлмаслиги лозим.
Шоли карталарига сув карта ариғи орқали тарқалади. карта ариғи тўлиқ дамба- ли , ярим-дамба казима шаклда курилади. Дамбали, ярим дамба-ярим казима курилмалар "Краснодар" карталари учун ишлатилади.
Умуман, шоли карталарининг бир неча қурилмаси, жумладан, "Красно- дар" карталари,"Кенг фронт" бўйича сув билан бостириш карталари, "Кубан", "Калифорния" ва х.к. шоли карталари ва уларга тегишли чеклар қурилмалари иқлим - табий шароитга мослаштириб қабул қилинади. Ўзбекистон учун энг қулай карталар "Краснодар" ва " ТИКХММИ " ҳисобланади.
Шоли карталарида алмашлаб экиладиган ўсимликларни суғориш техникаси.
Беда ва бошка ўсимликларни суғориш даврида шолига мослаштирилган чекларда, тупроқ фаол қатламида қулай намликни ташкал этиш учун қўшимча муҳандислик тадбирлари қабул қилинади:
Профессор Б.С. Серикбоев, проф. А. Г. Рау, доц, Г.Н. Жданов ва бошка- ларнинг таклифига кура а/кучма сугориш машиналари ишлатилади. Масалан ДДА-100МА, ДДН-70, Кубан, ДДФ-100 ва бошкалар. Машиналардан фойдала- ниш учуни тегишли вактинчалик укариклар курилади.б/юмшок ёки мустахкам кувурлар хам ишлатилиши мумкин. Проф , В.Б.Зайцев, ва Е.П.Кутц таклифла- рига биноан бедани ППА -300У, ППа-300 суғориш техникалари билан ҳам- суғориш мумкин. г/проф. ф.А. Бараев таклифига кўра шоли карталари ва чекла- рининг қурилмалари фақат шолини суғоришда эмас, балки бошка экинларни хам суғоришда қўлланиши мумкин.
Шу таклифларга биноан хар бир четга лойиҳаланган максимал сув сарфи 100-150л/с г дан кам бўлмаслиги лозим . Дала юзига сув тўлиққазима ариқ орқали тарқалиши қулай, чунки сув суффикси ҳавфи бу ҳолда йўқолади. тўлиққазима ариққуриш имконияти бўлмаса сув суффозиясига қарши муҳандислик чора-тадбирлар кабул қилиниши керак бўлади.
Ёмғирлатиб суғориш машиналари учун энг қулай шамол тезлиги 2м/с кам бўлиши лозим, шамол тезлиги 2-3м/с дан юқори бўлса ўрта ва яқин отар ёмғирлатиб суҳориш машиналари ишлатилади. Машиналар тезлиги 4-5 м/с бўлса фақат яқин отадиган машиналар ишлатилиши мумкин , Машиналарнинг
сув сарфларини ва керакли сонини ҳисоблаш усуллари маълум адабиётларда берилган.
Шоли далалари учун сувдан фойдаланиш режаларини тузиш
Шоли далалари учун сувдан фойдаланиш режасини М.Ф. натальчук усули ёрдамида хисоблаш мумкин. Сувдан фойдаланиш режаси уч қисмдан иборат:
биринчи қисмда қишлоқ хўжалик экинларининг бир мавсум давомида суғориладиган экинлар ва уларни суғориш миқдорлари қийматлари аниқланади.
иккинчи қисмда алмашлаб экиладиган далалар учун режали сув сарфлари ҳисобланиб ёзилади.
учничи қисмда даларнин суғориш навбити аниқланади.
Қорақалпоғистон Республикаси А.Р.Беруний туманидаги А.Камалова фермер хўжалиги шароитида шолининг суғориш тартибини хисоблаш мисоли берилади.
Биринчи давр шолини сув билан бостириш даврида суғориш миқдори қуйдаги формула орқали аниқланади: m1т1+10P1=W+10hл+10Eлтл м3/га
бу ерда m1 ўртача кунлик сув миқдори, м3/га сув;
т1 биринчи суғориш вақти, ;
Р1 биринчи суғориш давридаги ёмғир қатлами, мм; х1 дала юзасидаги сув чуқурлиги, мм;
Ел ўртача кунлик сув буғлиниш миқдори, мм/кун W тупроқ фаол қатламини намлик миқдор м3/га
Мисол: W 3510 м3/га, Р1 2,5 мм/сут, Ел3,28 мм/кун х1 100 мм, т1 3 кун бўлган ҳолда:
𝑚 = 𝑊 − 10ℎ1 + 10𝐸л − 10𝑃л = 3510 − 10 ∙ 100 + 3,28 − 10 ∙ 2,5 = 1527
1 𝑡1 3
Иккинчи давр шоли экинлари униб чиыиш даврида чекларга сув сарфи берилиши тўхтатитади. Далалар юзидаги сув қатлими буғланади ва фильтрацияда сарф бўлади:
100 ∙ ℎ1 + 10 ∙ 𝑃2 = 10 ∙ (𝐸2 + 𝜑2) ∙ 𝑡2 , м3/га
бу ерда : иккинчи даврда дала юзидаги сувнинг буғланиши /Е2/ фильтрацияси
/2/.
Р2 ёмғир миқдори; т1 дала юзасидаги сув қатлами қочирилиш вақти
. Мисол Р2 0,835мм, Е23.28 мм/га; 216,6мм/га қабул қилсак, дала юзидаги сув қатламини қочириш вақти қуйдагича аниқлиниши мумкин:
𝑡 = 100 ∙ ℎ1 + 10 ∙ 𝑃2 = 100 ∙ 10 + 10 ∙ 0,835 = 5 кун
m2=Д
2 10 ∙ (𝐸2 + 𝜑2)
10 ∙ (3,28 + 16,6)
Учинчи давр шоли экинлари майсалаш даврида бошоқлаш давригача. Шу вақт давомида экинларнинг транспирацияси бошланади ва дала юзида лодин қочирилган сув қатлами такроран тўлдирилади:
𝑚 3 ∙ 𝑡 3 + 10 ∙ 𝑃 3 = 100 ∙ ℎ 3 + +10 ∙ (𝜀 3 + 𝑟 3 + 𝜑 3) ∙ 𝑡 3, м 3/га бу ерда: m3- учинчи давр давомидаги бериладиган сув миқдори, м 3/га Р 3 ўша давр давомида ёмғир қатлами, мм;
буғланиш миқдори, мм;
транспиртация, мм;
3 фильтрация, мм;
т1 сув қатлами/ х 3 / тўлдириш вақти кун
Мисол: берилган P 3 =4/17мм, х 3 =15мм; 3 =64мм, т 3 = 5 кунга тенг ҳолда:
𝑚3
= 100 ∙ ℎ3 + 10 ∙ (3,25 + 4,64 + 16,6) ∙ 5 − 4,17 = 540м3/га
5
Тўртинчи давр олдин тўлдирилган сув сатҳини /х3 / бир хилда туриш. Бешинчи давр бошоқлаш. Бу давр давомида сув сатхи 5 см гача камайтирилади:
100 ∙ ℎ4 − 100 ∙ ℎ5 + 10 ∙ 𝑃5 = 10 ∙ (𝜀5 + 𝑟5 + 𝜑5) ∙ 𝑡5, м3/га
Мисол:
ℎ5 = 5см, Р5 = 0, 𝜀5 = 3,28см, 𝑟5 = 4,64см, 𝜑5 = 1,66мм
Натижада:
100 ∙ ℎ 4 − 100ℎ 5
100 ∙ 15 − 100 − 5
5
𝑡5 = 10 ∙ (𝜀
+ 𝑟5
+ 𝜑5
) − 10 ∙ 𝑃5
= = 5 кун
10 ∙ (3,18 + 4,64 + 166) + 17
Олтинчи даврда олдинги сув сатхини бир хилда ушлаб турилади:
𝑚6 ∙ 𝑡6 + 10 ∙ 𝑃6 = 10 ∙ (𝜀6 + 𝑟6 + 𝜑6) ∙ 𝑡6, м3/га
Мисол:
Натижада:
𝜀6 = 3,28см; 𝑟6 = 4,64см; 𝜑6 = 1,66 см; 𝑡6 = 22 кун
𝑚 = 10 ∙ (𝜀6 + 𝑟6 + 𝜑6) ∙ 𝑡6 − 10 ∙ 𝑃6 = 10 ∙ (328 + 464 + 168) − 22 − 60
6 𝑡6 22
= 244м3/га
Еттинчи давр сув сатхини паст холдан юқорироқ /яъни х77 см / кўтаришдир. Бу давр шохланиш даври якунига тўғри келади.
𝑚7 ∙ 𝑡7 + 10 ∙ 𝑃7 = 10 ∙ (𝜀7 + 𝑟7 + 𝜑7) ∙ 𝑡7 − 100 ∙ ℎ7м3/га
яъни:
𝑚7
= 10 ∙ (𝜀 7 + 𝑟 7 + 𝜑 7) ∙ 𝑡 7 − 100 ∙ ℎ 7 − 10 ∙ 𝑃 7
𝑡 7
Cув сатхи тахминан 23 кун давомида кўтарилади. Мисол:
𝜀7 = 3,28см; 𝑟7 = 4,64см; 𝜑7 = 1,66 см;
𝑃7 = 2 мм, ℎ7 = 7см, 𝑡7 = 3кун
Суғориш миқдори қуйдагича:
𝑚7
= 10 ∙ (328 + 464 + 166) ∙ 3 + 100 − 7 − 10 ∙ 2 = 71м3/га
3
Саккизинчи давр -олдинги сув сатхини бир хилда ушлаб туриш:
𝑚8 ∙ 𝑡8 + 10 ∙ 𝑃8 = 10 ∙ (𝜀8 + 𝑟8 + 𝜑8) ∙ 𝑡8м3/га
яъни:
Мисол:
𝑚8
= 10 ∙ (𝜀 8 + 𝑟 8 + 𝜑 8) ∙ 𝑡 8 − 10 ∙ 𝑃 8
𝑡 8
Натижада:
𝑚8
𝜀 8 = 3,28см; 𝑟 8 = 4,64см; 𝜑 8 = 1,66 см;
𝑡 8 = 68кун , Р 8 = 1,46см,
= 10 ∙ (328 + 464 + 166) ∙ 68 − 10 ∙ 146 = 274 м3/га
68
Даврларнинг охирида дала юзасига сув берилищи тўхтатилади.
Мавжуд сув сатхи буғланиш, транпирация ва фильтрация орқали қочирилади, дала юзаси 1015 кун давомида қуритилади, дала юзасидаги шоли дони тўлиқ пишади.
Бир мавсумидаги умумий суғориш миқдори қуйдаги кўрсаткичга тенг бўлади:
М ум = 𝑚 1 ∙ 𝑡 1 + 𝑚 3 ∙ 𝑡 3 + 𝑚 4 ∙ 𝑡 4 + 𝑚 6 ∙ 𝑡 8 + 𝑚 7 ∙ 𝑡 7 + 𝑚 8 ∙ 𝑡 8, м 3/га
Мисол бўйича: М ум=14850 м 3/га
Шолини суғориш жуда ҳам мураккаб иш, Шу туфайли мавсум бошидан олдин бир қатор чоратадбирларни бажариш лозим;
шоли далалариаг ишлов бериш, жорий текислаш, ерларни ўтлардан тозалаш ва шоли уруғини экишга тайёрлаш.
ерларга ўғитлар бериш;
шоли уруғини экиш;
бригадаларни ташкил этиш, сувларни белгилаш ва тайёргарлик ишларини бажариш;
сув ўлчагичларни жойлаштириш;
далалар юзасини сув билан ўз вақида тўлдириш ва ўзгартириш;
чеклардаги кўтармаларни таъмирлаш ва мустаҳкамлаш;
гидротехника Иншоотларини тўғрилаш ва ишга солиш, улардан тўғри фойдаланиш;
суғориш тармоқларини ва коллекторзовурларни иш ҳолатида ушлаб туриш;
суғориш мавсуми бошланишидан олдин сувдан фойдаланиш режасини тузиб ва тасдиқлаб тумандаги сув хўжалиги бирлишмасига бериш.
Do'stlaringiz bilan baham: |