Суғориш тизимларини сув сарфини аниқлаш ва уларнинг гидравлик ҳисоби.
Хўжаликдаги суғориш тармоқларини гидравлик ҳисобларини бажариш учун хўжалик хариталарида жойлаштирилган алмашлаб экиш мавсумларидан алоҳида биттаси наъмуна шароитида танлаб олинади. Чиноз тумани “Ўзбекистон” СИУ хўжаликлари мисолида. Бу мавсумнинг умумий майдони 3901 га бўлиб, асоса пахта, беда ва маккажухорини алмашлаб экишга мўлжалланган.
Бу массига ёзнинг энг иссиқ пайтида экинлар сувдан фойдаланиш режасига асосан июл ойининг иккинчи декадасида 316,25 л/с миқдорда сув берилиши лозим экан.
Массивга олинган бу сув билан суғориладиган майдонни, экинларга ишлов берувчи механизмларнинг иш унумдорлиги билан таққослаш лозим бўлади. Яна битта участка ариғи билан суғориладиган майдон бир ишлов транспортининг иш унумдорлигига мосланиши талаб қилинади. Одатда асосий экин ҳисобланган пахтага ишлов беришда трактонинг иш унумдорлигини 10-14 га деб олинади. Бу ҳолатдан келибчиқиб тракторнинг бир кунлик иш унумдорлигини таъминлайдиган миқдордаги ерни суғориладиган сув сарфини миқдорини қуйидаги формула орқали аниқлаймиз:
Қтр
=𝜔тр∗𝑚 л/с
𝑡
Бу ерда: ωтр-тракторнинг пахтага ишлов беришдаги кунлик иш унумдорлиги га/кун;
м-пахта ўсимлигининг суғориш нормаси м 3/га; т-бир суткадаги секундлар сони.
уч.а
Шундай қилиб участка ариғига 196 л/с сув сарфи берилса у бир суткада тракторнинг бир кунлик иш унумдорлигини таълай оладиган миқдорда пахта майдонини суғорар экан. Бу хулосадан келиб чиқиб участка ариқларининг нетто сув сарфи 𝑄 нет= 196 л/с деб олиб алмашлаб экиш мавсумидаги бир вақтда сув олувчи участка ариқларининг сонини аниқлаймиз:
𝑄
нет
𝑄нет
нуч.а= хик
уч. а
Шундай қилиб участка ариғига бериладиган нетто сув сарфи:
𝑄нет
𝑄нет= хик
л/с
уч. а 2
Юқорида айтганимиздек биз ўз лойиҳамизда нов ариқ, ёпиқ қувир, шланг суғориш тизимини лойиҳалаштирмоқдамиз. Бу тизимда нов ариқдан унга перпендикулияр ҳолатда азбес цемент материаллардан тайёрланган ёпиқ қувирлар жойлашган бўлади. Ёпиқ қувирларнинг сув сарфлари одатда 60-80 л/с қилиб тайёрланади. У ҳолатда участка нов ариқлари бир вақтда сув олувчи ёпиқ қувирларнинг сони қуйидагича бўлади:
𝑄
нет
Нёп.қ = уч
𝑄эг
Qэг-Эгулов чап қувир сув сарфи
деб қабул қилиб сув сарфини аниқлаймиз.
𝑄
нет
𝑄нет= уч.а
(л/с)
ёп.қ
𝑁ёп.қ
Ёпиқ қувирлардан ён сатхига сув гидроситлар ёрдамида чиқарилиб, эгатларга эса гидроситлардаги махсус ўрнатилган сув ўтказгичлар ёрдамида шланглар орқали тарқатилади. Шу сабабли шлангларнинг сув сарфларига тенг қилиб олинади, яъни:
Қнет = Қнет л/с
ёп.қ с.ш
Шундай қилиб биз номлаб олинган алмашлаб экиш массиви суғориш тармоқларининг нетто сув сарфини аниқлади.
Одатда суғориш тармоқларининг гидравлик ҳисоби брутто сув сарфлари учун бажарилади, чунки лойиҳалаштирилаётган ариқлар суғориш майдонининг ҳар қандай нуқтасига керакли сув сарфини етказиб бериши шарт.
Ўз-ўзидан маълумки бундай шароитда ариқ ўзанида сув сарфининг қандай миқдори тупроққа шимилиши, ҳавога буғланиши ва бошқа сабаблар натижасида исрофланади. Шу исрофланган сув миқдорида ариқнинг ҳисобли нетто сув сарфи устига қўшимча сув олиш керак бўлади.
Қурилаётган ариқ ёки иншоот ундан фойдаланиш даврида шу миқдордаги сув сарфини ўтказа олиш қобилятига эга бўлиши шарт. Йўқотишларни ҳам ҳисобга олгани ҳолда ариқнинг юқори қисмига бериладиган сув сарфига “брутто” сув сарфи дейилади ва қуйидаги формула орқали ҳисобланади:
=
𝑄
бр 𝑄нет
уч 𝜂
уч
Бу ерда: 𝑄 бр −участка каналининг сув сарфи л/с;
𝜂-участка каналининг фойдали иш коэффициенти.
Одатда суғориш тармоқларининг брутто сув сарфлари суғориш тизимининг энг қуйи тармоғининг брутто сув сарфини аниқлашдан бошланади.
Бунда суғориш тизимининг энг қулай тармоғи суғориш шлангидир.
Унинг брутто сув сарфи қуйидагича бўлади:
бр 𝑄нет
𝜂
𝑄с.ш = с.ш
с.ш
(л/с)
𝜂с.ш −суғориш ишларининг фойдали иш коэффициентини 0,97 қилиб қабул қиламиз.
Юқорида айтилгандан маълумки ёпиқ қувирнинг сув сарфи шланганинг сув сарфига тенг, яъни ёпиқ қувирнинг охирида жойлашган гидротешик сув сарфи 97,83 л/с бўлиши керак экан. У ҳолда ёпиқ қувирнинг бошидаги қуйидагича бўлиши керак:
𝑄
бр ёп.қ
𝑄бр
= с.ш
𝜂ёп.қ
(л/с)
𝜂ёп.қ-ёпиқ қувирнинг фойдали иш коэффициенти 𝜂ёп.қ=0,98.
Ўз-ўзидан маълумки ёпиқ қувирлар ўз навбатида участка ариқларидан, яъни нов ариқларидан сув сарфларини оладилар. Участка ариқларининг нетто сув сарфлариэса ундан сув олувчи қувирларининг брутто сув сарфлари йиғиндисига тенгдир, яъни:
𝑄нет = 𝑁 ∗ 𝑄бр (л/с)
уч.ар
ёп.қ
Участка ариғининг брутто сув сарфи эса қуйидагича топилади:
𝑄
бр уч.ар
нет
𝑄
= уч.ар
𝜂уч.ар
(л/с)
Бу ерда: 𝜂уч.ар-участка ариғининг фойдали иш коэффициенти 𝜂уч.ар=0,96
Хўжаликнинг ариғи нетто сув сарфи алмашлаб экиш массивида бир вақтнинг ўзида бирданига ишловчи ариқларнинг сув сарфлари брутталари йиғиндисига тенгдир.
хик
𝑄бр = 𝑁уч
.ар
∗ 𝑄бр (л/с)
уч.ар
Шу ариқнинг брутто сув сарфи эса қуйидагича бўлади:
бр 𝑄нет
𝜂
𝑄хик = хик
хик
(л/с)
Шундай қилиб хўжаликнинг ариғига боғланган энг кичик майдонларидан мўлжалланган ҳосилни олиш, унга керакли сув сарфини етказиб бериш бу ариқнинг ўзани ва бош қисмида қуриладиган иншоотларнинг сув сарфини сиғдира олиш қобиляти.
Q нет= л/с Q фор=1,15* Q нет л/с
Qмин=0,4* Qнет л/с
Сув сарфларига мўлжаллаб СИУ фермир хўжаликларининг суғориш техникасини қайта қуриш лойиҳалаштириш лозим экан.
Do'stlaringiz bilan baham: |